3. Το σεμινάριο – εργαστήρι αυτό με σκοπό τη δημιουργική συνύπαρξη των τεχνών και με εργαλεία εικαστικούς πίνακες, χρώματα, λέξεις, μουσική και κίνηση, προσφέρει στους συμμετέχοντες την ευκαιρία εξοικείωσης με την εκφραστική και πολύτεχνη απόδοση ενός εικαστικού έργου, αλλά και τη δημιουργία ενός συλλογικού προϊόντος. Ένας ζωγραφικός πίνακας αποτελεί “εργαλείο” εκκίνησης για πολλαπλές ερμηνείες με το σώμα, τις λέξεις, τον ήχο, την εκφραστική κίνηση, το χρώμα, κ.α., ενώ παράλληλα ένα μουσικό έργο, ηχοτοπίο ή πρωτότυπη σύνθεση με ήχους αποτελεί πηγή έμπνευσης για εικαστική απόδοση και καλλιτεχνική δημιουργία. Οι «συμβολικές αναπαραστάσεις» των ήχων, των αντιθέσεων, των δυναμικών, της δομής και άλλων στοιχείων αποτελούν αυθαίρετους κώδικες επικοινωνίας και έκφρασης, που πολλές φορές τα παιδιά αυθόρμητα επιλέγουν για να εκφραστούν. Όλα αυτά τα στοιχεία αποτελούν ποικίλα εργαλεία δημιουργίας συνθέσεων και εκφραστικά μέσα που δεν απαιτούν προϋπάρχουσες μουσικές γνώσεις από την πλευρά των συμμετεχόντων και κατ’ επέκταση των παιδιών. Το εργαστήρι προσφέρει τη δυνατότητα με την κατάλληλη προσέγγιση να εξελιχθεί σε πολύ-διάστατη και πολύτεχνη έκφραση - παράσταση ως ζητούμενο στη σύγχρονη δημιουργική εκπαιδευτική διαδικασία. Αυτό προϋποθέτει ευελιξία και συνεργασία από την πλευρά των εκπαιδευτικών, αλλά και δημιουργική όσμωση των διαφορετικών αντικειμένων και τεχνών.  

1. Το σεμινάριο – εργαστήρι είχε ως απώτερο σκοπό τη λειτουργική σύνδεση μεταξύ των τεχνών, ιδιαιτέρως της μουσικής και της ζωγραφικής ως κεντρικούς άξονες δημιουργίας και την επίτευξη μιας ουσιαστικότερης επαφής με την τέχνη μέσω της μουσικής, της κίνησης και των εικαστικών. Συγκεκριμένοι στόχοι αποτελούν η εξοικείωση των συμμετεχόντων και κατ’ επέκταση των παιδιών πρωτοσχολικής ηλικίας, ή και μεγαλυτέρων με την εκφραστική και πολύτεχνη απόδοση ενός εικαστικού έργου, αλλά και η δημιουργία ενός συλλογικού προϊόντος (π.χ. πίνακας, μουσικό έργο, χορογραφία, κείμενο, κ.ά.) προερχόμενου από ποικίλες «ηχοαπεικονίσεις» και αποδόσεις ενός ηχητικού ή μουσικού ερεθίσματος. Ειδικότερα επιδιώκεται οι συμμετέχοντες:

α) να εξοικειωθούν με ιδιότητες του ήχου,

β) να πειραματιστούν με τη φωνή, με διάφορα ηχογόνα αντικείμενα, με το σώμα, με απλά μουσικά όργανα, με λέξεις, με αντικείμενα και εικόνες,

γ) να δημιουργήσουν εικόνες, σχήματα, αλλά και εικαστικά έργα με βάση μια μουσική φόρμα και την ακρόαση μουσικού κομματιού

δ) να γνωρίσουν εικαστικά έργα και να τα ερμηνεύσουν,

ε) να συνεργαστούν στη δημιουργία ενός τελικού προϊόντος που θα μπορούσε να είναι και αφορμή για μία παράσταση,

στ) να αναπτύξουν τις γνώσεις τους στα εικαστικά και τους μουσικούς όρους, να γνωρίσουν το σώμα τους και να συνδυάσουν με έναν ολιστικό τρόπο τις τέχνες,

ζ) να χρησιμοποιήσουν ως πηγή έμπνευσης και αφόρμησης εικόνες από   ζωγραφικούς πίνακες και να την παρουσιάσουν στην ομάδα,

η) να αναπτύξουν τις γλωσσικές τους ικανότητες μέσα από τη δημιουργική χρήση του λόγου και το συνδυασμό λέξεων και εκφράσεων.

Μουσικά όργανα της ορχήστρας ORFF, χρωματιστά μαντήλια, χρωματιστές κόλλες Α4, τυπωμένες εικόνες από ζωγραφικά έργα, κάρτες με λέξεις, μπογιές, χαρτάκια «post it», υπολογιστής, βιντεοπροβολέας.

Ένας ζωγραφικός πίνακας αποτελεί “εργαλείο” εκκίνησης για πολλαπλές ερμηνείες με το σώμα, τις λέξεις, τον ήχο, την εκφραστική κίνηση, το χρώμα, κ.α., ενώ παράλληλα ένα μουσικό έργο, ηχοτοπίο ή πρωτότυπη σύνθεση με ήχους αποτελεί πηγή έμπνευσης για καλλιτεχνική δημιουργία. Οι «συμβολικές αναπαραστάσεις» των ήχων, των αντιθέσεων, των δυναμικών, της δομής και άλλων στοιχείων αποτελούν αυθαίρετους κώδικες επικοινωνίας και έκφρασης, που πολλές φορές τα παιδιά αυθόρμητα επιλέγουν για να εκφραστούν.

Το συγκεκριμένο εργαστήρι ακολούθησε μια εξελικτική διαδικασία, η οποία διήλθε μέσα από ορισμένα στάδια. Υπήρξε μια πρώτη εισαγωγική φάση, μια δεύτερη στην οποία αναπτύχθηκαν ποικίλες δραστηριότητες και μια τρίτη και τελευταία φάση “κλεισίματος”. Αναλυτικότερα: 

Α) Κατά την πρώτη φάση, η οποία διήρκησε 30 λεπτά της ώρας έγινε παιχνίδι γνωριμίας και δέσιμο της ομάδας με σκοπό την καλύτερη λειτουργία της και την πρώτη επαφή και εξοικείωση των μελών. Με ελεύθερο περπάτημα στο χώρο και ακούγοντας μουσική, τα μέλη τον γνώρισαν και ήλθαν σε οπτική επαφή με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. Πραγματοποιήθηκαν παιχνίδια γνωριμίας στο κύκλο με τα ονόματα των συμμετεχόντων και γράμματα από λέξεις, συνδυάζοντας την παρουσίαση του ονόματός τους με μία λέξη που θα την έλεγαν αυθόρμητα και που το αρχικό της γράμμα θα ήταν μέσα στο όνομά τους. Αυτή τη λέξη έπρεπε να τη θυμούνται γράφοντάς την σε ένα «post it», το οποίο μετά οι συμμετέχοντες θα κολλούσαν σε έναν πίνακα. Στο χώρο μοιράστηκαν (ενώ ακουγόταν μουσική) διάφορες εικόνες από πίνακες γνωστών ζωγράφων με θέματα π.χ. από τη φύση, την καθημερινότητα, τα συναισθήματα, κ.α., οι οποίες όμως ήταν ανάποδα στο πάτωμα ώστε να μην φαίνονται.  Ταυτοχρόνως, σε μία άλλη μεριά της αίθουσας, ή και διάσπαρτα  στο χώρο, υπήρχαν διάφορα όργανα της ορχήστρας Orff και ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να πειραματιστούν με αυτά. Κατά την διάρκεια της περιήγησης στο χώρο υπήρχαν επίσης μαντήλια και χαρτιά χρωματιστά, καθώς και ένα κουτί που μέσα είχε πολλές κάρτες με διάφορες λέξεις (ανάλογα το θέμα που θα επιλεγόταν στη ζωγραφική). Οι συμμετέχοντες, όση ώρα περπατούσαν ελεύθερα στο χώρο, μπορούσαν να έρθουν σε επαφή με αυτά τα αντικείμενα, τα οποία στη συνέχεια θα αποτελούσαν εργαλεία δημιουργίας. Στη συνέχεια τους ζητήθηκε να επιλέξουν ένα από αυτά και να βρουν κάποιο ζευγάρι που να έχει ίδιο, ή παρόμοιο αντικείμενο. Μετά τους ζητήθηκε να γίνουν τριάδες – τετράδες και τέλος να χωριστούν με κινητικό παιχνίδι σε 4 μεγάλες ομάδες με παρόμοια αντικείμενα (όχι  απαραιτήτως ίδια), που μπορεί να είχαν κοινό υλικό κατασκευής, ή χρώμα, ή άκουσμα.

           Κατά τη δεύτερη φάση που διήρκησε 30 λεπτά, πραγματοποιήθηκε η δημιουργία προϊόντων. Δόθηκε σε κάθε ομάδα να διαλέξει πίνακα πάνω στον οποίο θα εργαζόταν. Ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να φτιάξουν μία ολοκληρωμένη παρουσίαση, χρησιμοποιώντας ως αρχική έμπνευση τον πίνακα και όφειλαν 1) να του δώσουν τίτλο, 2) να τον πλαισιώσουν με μουσική και ήχους, 3) να χρησιμοποιήσουν τις λέξεις που είχαν επιλέξει από το κουτί με όποιο τρόπο θέλουν φτιάχνοντας μια ιστορία, παραμύθι, ποίημα, ή τραγούδι, 4) να “χορογραφήσουν” ή να αποδώσουν κινητικά το έργο που έχουν επιλέξει.  Σε πολλά από τα ζωγραφικά έργα μπορούσε κανείς να διακρίνει και να ερμηνεύσει στοιχεία μουσικής παρτιτούρας όπως ένταση, ρυθμούς (σιγά -δυνατά,ρυθμικές αξίες  κ.ά.).

           Κατά την τελευταία φάση, η οποία διήρκησε 30 λεπτά έγινε η παρουσίαση των αποτελεσμάτων των εργασιών της κάθε ομάδας στη ολομέλεια. Επίσης, έγινε μια συζήτηση και συνοπτική παρουσίαση βασικών αρχών α) γύρω την πολύτεχνη και πολλαπλή ερμηνεία εικαστικών έργων και β) αρχών σχετικά με συμβολικές αναπαραστάσεις των ήχων και της μουσικής μέσα από καλλιτεχνικά έργα μέσα από αντίστοιχο υλικό και διαφάνειες σε ηλεκτρονική μορφή που δόθηκαν ως παραδείγματα. Η συγκεκριμένη ενότητα λειτούργησε ως “απολογισμός” και “αναστοχασμός” με βάση του τί υπάρχει ως θεωρία και του τί προέκυψε ως πράξη μέσα από τη δημιουργική διαδικασία.

Όλη αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να εμπλουτιστεί φυσικά με διαφορετικές δραστηριότητες, ή να χρησιμοποιηθούν παραλλαγές. Για παράδειγμα, στα παιχνίδια δεσίματος της ομάδας ο εμψυχωτής μπορεί να χρησιμοποιήσει κρουστό μουσικό όργανο σαν ρυθμική συνοδεία κατά τη διάρκεια παρουσίασης των ονομάτων των μελών, ή μουσική υπόκρουση με ξαφνικό σταμάτημα, ώστε να επιλέγει ο εμψυχωτής ποιός συμμετέχων θα παρουσιαστεί κάθε φορά κ.τ.λ. Αντίστοιχα, μπορούν εναλλακτικά να χρησιμοποιηθούν μουσικές για αργό και γρήγορο περπάτημα και ο εμψυχωτής να δίνει οδηγίες για κίνηση στο χώρο όπως: «κινηθείτε με πλάγια βήματα, ή στις μύτες των ποδιών, ή σε διαφορετικά επίπεδα (χαμηλό, ψηλό, μεσαίο επίπεδο) με διαφορετικές χρήσεις του βάρους, σχηματίστε σχήματα όπως κύκλο, γραμμή, τελείες στο χώρο, κ.ά. Ένα ακόμα παιχνίδι να πραγματοποιηθεί μπορεί να είναι το ΄΄μάντεψε τι είμαι?΄΄ Οι συμμετέχοντες περπατούν στο χώρο ελεύθερα με συνοδεία μουσικής, ή τυμπάνου σε ρυθμική εναλλαγή και στο «στοπ» ο καθένας παίρνει μία στάση, προσπαθώντας να σχηματίσει, ή έναν αριθμό, ή ένα αντικείμενο. Όποιος καταφέρει να μαντέψει περισσότερα γίνεται ο αρχηγός της μικρής υποομάδας. Ο εμψυχωτής μπορεί επίσης να προτείνει έναν πολύ απλό ακόμα τρόπο απαριθμώντας στον κύκλο 1,2,3, κ.τ.λ. και να γίνει ο χωρισμός των ομάδων ανάλογα τον αριθμό. Όλα εξαρτώνται φυσικά από το δυναμικό της ομάδας και το διαθέσιμο χρόνο για την διεξαγωγή του εργαστηρίου. Στη δεύτερη φάση της δημιουργίας, θα μπορούσαν οι καρτέλες του κουτιού που θα χρησιμοποιηθούν να περιλαμβάνουν μικρές φράσεις, ή να υπάρχουν διάσπαρτα άλλα υλικά για τη δημιουργική κίνηση, όπως μεγάλα υφάσματα. Τέλος επίσης, ανάλογα το διαθέσιμο χρόνο και τη δυναμική της ομάδας, μπορεί να πραγματοποιηθεί ομαδική εργασία επάνω σε έναν πίνακα ζωγραφικής, έτσι ώστε να υπάρξει ερμηνεία και συνεργασία στην τελική παρουσίαση ενός προϊόντος όπως ένα ολοκληρωμένο ensemble που θα συνδυάζει κίνηση, λόγο, μουσική και ρυθμό.

Γενικότερα, η κάθε εκδοχή του συγκεκριμένου εργαστηρίου πρέπει να αποπνέεται από ευελιξία και προσαρμοστικότητα. Ο βασικός λόγος είναι η ίδια η φύση του αντικειμένου, δηλαδή η ελεύθερη έκφραση, καθώς επίσης και η αφηρημένη απόδοση των εννοιών, γεγονός που ενισχύει την ενεργοποίηση της φαντασίας των συμμετεχόντων, και κατ’ επέκταση των μικρών παιδιών που θα είναι και οι τελικοί αποδέκτες. Σε μαθητές, το συγκεκριμένο εργαστήρι προσφέρει τη δυνατότητα να γνωρίσουν ποικίλα εικαστικά έργα, να μάθουν για τα δομικά τους στοιχεία, να δώσουν τη δική τους ερμηνεία σε αυτά με τη δική τους ελεύθερη ματιά, να «χτίσουν» με δημιουργικό τρόπο το λόγο εφόσον χρησιμοποιήσουν λέξεις, φράσεις, κλπ. για τη δημιουργία και παρουσίαση ενός τελικού προϊόντος, γεγονός που καλλιεργεί ταυτόχρονα και τη γλωσσική τους ανάπτυξη. Επίσης, προτείνεται η οργάνωση δραστηριοτήτων που σχετίζονται με την υποτυπώδη «μουσική σημειογραφία» μέσα από τη χρήση της γραφικής παρτιτούρας και αυτοσχέδιων συμβόλων – «ηχοαπεικονίσεων», οι οποίες μπορούν κάλλιστα να εξελιχθούν και σε εικαστικά έργα. Αυτές οι «εικονικές αναπαραστάσεις» των ήχων είναι αυθαίρετα σύμβολα που τα παιδιά επιλέγουν για να αναπαραστήσουν στοιχεία της μουσικής (π.χ. εικόνες, σχήματα, λέξεις, κ.α.). Θεωρούνται εικονικές «χαρτογραφήσεις» ενός μουσικού γεγονότος, ή «αποδείξεις» του πώς ένα παιδί ερμηνεύει μια μουσική εμπειρία. Πρόκειται για επινόηση των παιδιών για την εξωτερίκευση της γνώσης σε δράση. Οι λεκτικές μιμήσεις ήχων, οι ελεύθεροι φωνητικοί πειραματισμοί, η αποτύπωσή τους σε γραφικά σύμβολα και η οργάνωσή τους στο χρόνο αποτελούν ποικίλα εργαλεία δημιουργίας συνθέσεων και εκφραστικά μέσα που δεν απαιτούν προϋπάρχουσες μουσικές γνώσεις από την πλευρά των συμμετεχόντων και κατ’ επέκταση των παιδιών. Επίσης, ένα τέτοιο εργαστήρι έχει τη δυνατότητα με τα κατάλληλα εργαλεία και τεχνικές να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί σε ολόκληρη σχολική μουσικοθεατρική παράσταση, εφόσον υπάρξει δημιουργική συνεργασία μεταξύ δασκάλου, εικαστικού, μουσικού και θεατρολόγου. Μια τέτοια πολύ-διάστατη και πολύτεχνη έκφραση είναι το ζητούμενο στη σύγχρονη εκπαιδευτική διαδικασία και προϋποθέτει ευελιξία από την πλευρά των εκπαιδευτικών, αλλά και δημιουργική όσμωση των διαφορετικών αντικειμένων και τεχνών.  

Παρατηρώντας και αποτιμώντας την πορεία του εργαστηρίου αξίζει να αναφερθεί η αρχική ανομοιογένεια των συμμετεχόντων. Δάσκαλοι και καθηγητές, φοιτητές και ερασιτέχνες της γνώσης και της τέχνης διαφορετικής ηλικιακής ομάδας και με διαφορετικό γνωστικό επίπεδο, ή ακαδημαϊκό  υπόβαθρο, μπόρεσαν να συνεργαστούν μέσα σε ένα μικρό χρονικής διάρκειας εργαστήρι και να παράξουν αξιοθαύμαστα τελικά προϊόντα που στο τέλος παρουσίασαν στην ολομελεια  με άνεση, κέφι και ενθουσιασμό. Η διαφορετική γνώση του καθενός στο τομέα του,  χρησιμοποιήθηκε σαν γέφυρα και συνδετικός κρίκος, ώστε να αντιληφθούν όλοι τον τρόπο συμμετοχής και να αποδώσουν με διαφορετικό τρόπο προσέγγισης στην κάθε μικρο-ομάδα  εργασίας τους στόχους, αλλά και να περάσουν στη δημιουργία του τελικού προϊόντος χωρίς συστολή και με διάθεση έκθεσης και διασκέδασης.

1. Φ. Δενδρινού, Το θαλάσσιο τσίρκο: Joan Miro. A.A. Λιβάνη, 2007.
2. Ε. Μακροπούλου, Δ. Βαρελάς, Τραγουδώντας λέξεις: από τη θεωρία στην ....τάξη, Faggoto, 2005.
3. Μ. Μαγαλιού, Η συμβολή των μουσικών δραστηριοτήτων στη μουσική ανάπτυξη και την κοινωνικοσυναισθηματική ανάπτυξη παιδιών προσχολικής ηλικίεας μέσα από κινητικές και εικονικές αναπαραστάσεις, Διατριβή, Ιόνιο Πανεπιστημίο, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, 2007.
4. Μ. Γρηγορίου, Μουσική για παιδιά και έξυπνους μεγάλους, Νεφέλη, 1994.
5. P. Vergo, The music of painting: music, modernism and the visual arts from the romantics to John Cage, Phaidon, 2012.
6. Φ. Πατρικαλάκις, Η ζωγραφική της μουσικής και η μουσική της ζωγραφικής, Μανδραγόρας, 2009.

ΑΝΤΟΓΟΝΗ ΖΑΧΑΡΗ: Aριστούχος κάτοχος Διπλώματος και Πτυχίου Πιάνου (Τουφεξής Δ., Stroux L.) και ανώτερων θεωρητικών (Ωδικής, Αρμονίας, Αντίστιξης) και απόφοιτος του διετούς επαγγελματικού μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών μουσικοκινητικής αγωγής, C. Orff, Σχολή Μωραΐτη, Orff Salzburg Institute. Έχει πιστοποιημένη κατάρτιση στη Συμβουλευτική (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) και στην Εκπαιδευτική Ψυχολογία (ΕΚΠΑ). Έχει παρακολουθήσει πλήθος σεμιναρίων πιάνου, μουσικοκινητικής αγωγής, διεύθυνσης χορωδίας, συστήματος Kodaly, θεατρικής αγωγής, υποκριτικής, συγγραφής και αφήγησης παραμυθιών, αγωγής υγείας, ψυχικής υγείας κ.ά. Υπήρξε εισηγήτρια σε σεμινάρια ενηλίκων και ημερίδες, καθώς και Ραδιοφωνικός παραγωγός. Από το 1994 υπηρετεί στη Β/θμια Εκπαίδευση και από το 1998 στο Μουσικό Σχολείο Ρόδου όπου διδάσκει πιάνο και μουσικοκινητική αγωγή.

ΑΝΘΟΥΛΑ ΚΟΛΙΑΔΗ – ΤΗΛΙΑΚΟΥ: Η Ανθούλα Κολιάδη-Τηλιακού είναι Διδάκτορας Μουσικής Παιδαγωγικής του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Ε.Κ.Π.Α.. Τίτλος Διατριβής: «Μουσική Αυτοαντίληψη, Αυτοεκτίμηση και Κοινωνική Συμπεριφορά Παιδιών Σχολικής Ηλικίας». Ταυτόχρονα, είναι κάτοχος του Μεταπτυχιακού Τίτλου ΜΑ in Music Education από το Πανεπιστήμιο του Reading της Μεγάλης Βρεταννίας με υποτροφία από το Ι.Κ.Υ.. Επίσης, είναι Πτυχιούχος του Τμήματος Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας, καθώς και του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Ε.Κ.Π.Α.. Παράλληλα, είναι Πτυχιούχος Πιάνου του Εθνικό Ωδείου και Διπλωματούχος Φούγκας του Ελληνικού Ωδείου. Από το 2000 εργάζεται ως καθηγήτρια Πιάνου (Μουσικό Σχολείο Ρόδου), έχει διατελέσει καθηγήτρια Μουσικοκινητικής Αγωγής (Ελληνικό Ωδείο), μουσικοπαιδαγωγός σε παιδικούς σταθμούς, συνεργάτης-εμψυχώτρια στο Πρόγραμμα «ΜΕΛΙΝΑ», καθηγήτρια Μουσικής σε Δημοτικά Σχολεία, Φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, εισηγήτρια σε σεμινάρια, εργαστήρια και Συνέδρια της Ε.Ε.Μ.Ε. και της Ε.Ε.Μ.Α.Π.Ε. και εκπονήτρια στα Νέα Προγράμματα Σπουδών για τη διδασκαλία του Πιάνου στα Μουσικά Σχολεία. Τέλος, έχει δημοσιεύσει ποικίλα άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά, έχει συμμετάσχει σε ερευνητικά προγράμματα και έχει οργανώσει εκπαιδευτικά σεμινάρια, ερευνητικές εργασίες, Πολιτιστικά Προγράμματα και εκδηλώσεις στο χώρο του σχολείου της.