[…] Τ' αηδόνια δε σ' αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες……….

Γ. Σεφέρης

Το εργαστήρι αφορά στην θεατρική «ανάγνωση» και επεξεργασία  του αρχαίου θεατρικού κειμένου  «Ελένη» του Ευριπίδη από μετάφραση, μέσα από βιωματικά παιχνίδια και τεχνικές δραματικής τέχνης και εκπαιδευτικού δράματος (εξοικείωση, ενεργοποίηση, συνεργασία, φαντασία).  Ο σχεδιασμός  και το σκεπτικό του άπτεται  της  πολυπρισματικής,  πολυαισθητηρικής  και βιωματικής προσέγγισης των θεμάτων και νοημάτων που πραγματεύεται το δραματικό κείμενο  αλλά και της ευαισθητοποίησης των συμμετεχόντων (μαθητών ή ενηλίκων) πάνω σε προβλήματα της σύγχρονης πραγματικότητας.  Στόχος του είναι  οι συμμετέχοντες να γνωρίσουν διαφορετικά  την τραγικο - κωμωδία «Ελένη» του Ευριπίδη μέσα από την θεατρική «διδασκαλία». Ουσιαστική του επιδίωξη αποτελεί το  audiatur et altera pars (ας «ακουστεί» και η άλλη πλευρά),  αυτή που μας καθιστά αμήχανους, καθώς «ξεβολεύει» από τις κατακτημένες στερεοτυπικές αναγνώσεις και οδηγεί στη άλλη θέαση,  στην  από - μυθοποίηση και τελικά στην διαμόρφωση μιας προσωπικής σύγχρονης εκδοχής της ευριπίδειας Ελένης. Πιο συγκεκριμένα,  θα επικεντρωθούμε στην πρακτική εφαρμογή τεχνικών δραματικής τέχνης για την διερεύνηση των νοημάτων της «Ελένης» (περιεχόμενο), τη σκηνική παρουσίαση του έργου (μορφή) και την διαχρονικότητα των θεμάτων που θέτει το αρχαίο κείμενο.

• Η επαφή των μαθητών με ολόκληρο το κείμενο (ολιστική προσέγγιση) και συνειδητοποίηση της αξίας του ενδιαφέροντος που παρουσιάζει το έργο, έξω από τα όρια τόπου, χρόνου, μόρφωσης.
• Ενδυνάμωση επικοινωνιακών δεξιοτήτων και ανάδειξη ομαδικών ικανοτήτων. Σύμπραξη, συνεργασία και  δημιουργία συνοχής της ομάδας προς την επίτευξη κοινών στόχων.
• Χρήση θεάτρου ως εργαλείου μάθησης και κοινωνικού μετασχηματισμού ( ευαισθητοποίηση σε σύγχρονα κοινωνικά θέματα και κοινωνικός προβληματισμός).
• Ακύρωση της ex cathedra  διδασκαλίας και της διδασκαλικής αυθεντίας.
• Πνευματική διέγερση.
• Καλλιέργεια εν-συναίσθησης σε σχέση με το διαφορετικό, εγρήγορση σε στερεοτυπικές αντιλήψεις και υπέρβαση προκαταλήψεων και στερεοτύπων του «εγώ» σε εθνικό και ατομικό επίπεδο.
• Εξοικείωση με το διαφορετικό πολιτισμό - καλλιέργεια της ευελιξίας της σκέψης μέσα από το δημιουργικό παιχνίδι.  Συνειδητοποίηση και ανάπτυξη πολιτισμικής συνείδησης και ανάπτυξη εθνικής και διαπολιτισμικής  ταυτότητας.
• Κατανόηση  του μύθου μέσα από τη διερεύνησή του, των καταστάσεων, του στοχασμού - διάνοιας, του ήθους και του λόγου του δραματικού έργου  και αξιολόγηση της προσπάθειας των ηρώων να καταλάβουν ποια είναι η θέση τους μέσα στον κόσμο και πώς μπορούν να την αλλάξουν με τη δράση τους.
• Καλλιέργεια αγωνιστικότητας σε δυσκολίες, διαχείριση και επίλυση προβληματικών περιστάσεων της ζωής  με δράσεις προσαρμοσμένες στις ηλικιακές ανάγκες των συμμετεχόντων. 
• Αλληλεπίδραση μέσω αυτο-αποκάλυψης.
• Παρατήρηση  φαινομένων του παρόντος μέσω της επεξεργασίας γεγονότων του παρελθόντος με απόκτηση βιωματικών εμπειριών και γνώση των ιστορικών δεδομένων
• Ένταξη της ιστορίας στην ιστορική πραγματικότητα της εποχής του Ευριπίδη και αναπροσαρμογή της με αναγωγή στη σύγχρονη πραγματικότητα των συμμετεχόντων.
• Διεύρυνση της αισθαντικότητας, καλλιέργεια της φαντασίας, εμπλουτισμός του συναισθηματικού κόσμου, ανάπτυξη της  ελεύθερης έκφρασης, της επικοινωνίας, της αυτενέργειας, του πολλαπλού γραμματισμού.

Θεωρητικό πλαίσιο εργαστηρίου

Η εισαγωγή του Δράματος στην Εκπαίδευση είναι αποτέλεσμα της επίδρασης σημαντικών καινοτομιών του 20ού αι. στον τομέα της παιδαγωγικής, σύμφωνα με τις οποίες  η αναζήτηση νέων μορφών προσέγγισης της γνώσης έφερε τους μαθητές στο επίκεντρο της μαθησιακής διαδικασίας και άλλαξε τον ρόλο των διδασκόντων. Σε αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκε η ανάγκη για βιωματικότητα και η αναγνώριση ότι η φαντασία αποτελεί ένα σημαντικό μέσο προσωπικής έκφρασης (Κωστή, 2016).  Η έννοια της κριτικής ή μετασχηματιστικής παιδαγωγικής, με την οποία συνδέεται στενά η Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση, διατυπώθηκε από τον Paulo Freire, ο οποίος υποστήριξε ότι η εκπαίδευση θα έπρεπε να είναι μια ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών και οι ρόλοι του δασκάλου και του μαθητή θα έπρεπε να εναλλάσσονται κι όλοι μαζί να εμπλέκονται σε μια συμμετοχική διαδικασία, από την οποία όλοι θα έχουν αμοιβαία οφέλη. Η εισαγωγή της εκπαίδευσης «που θέτει προβλήματα» και στηρίζεται στον ανοιχτό και απελευθερωτικό διάλογο και την πράξη, θέτει ως σκοπό την κοινωνική έλξη (Freire,1993· Άλκηστις, 2008· Ζώνιου, 2016· Κωστή, 2016).

Από τη δεκαετία του ’70 οι απόψεις του Lev Vygotsky και του Jerome Bruner αναδεικνύουν το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο συντελείται η μάθηση, καθώς και τον σημαντικό ρόλο που μπορεί να παίξει ο δάσκαλος στη μαθησιακή διαδικασία. Έτσι, το Δράμα, αρχίζει να παίρνει μια καινούρια κατεύθυνση (Αυδή & Χατζηγεωργίου, 2007), όπου η μαθησιακή διαδικασία είναι μια ενεργητική ατομική και κοινωνική διαδικασία. Η εκπαίδευση πρέπει να προωθεί την ομαδική εργασία με τον δάσκαλο στον κρίσιμο ρόλο του διαμεσολαβητή, που οργανώνει αυτή την διδασκαλία και με τη χρήση κατάλληλων διδακτικών μέσων («σκαλωσιά»)   ενθαρρύνει τα παιδιά να οικοδομήσουν τον εαυτό τους και να προχωρήσουν σε ανώτερες νοητικές λειτουργίες (Ματσαγγούρας, 2006). Η διδακτική του Δράματος, λοιπόν, στηριγμένη στις δυο αυτές θεωρίες διαμόρφωσε μια μέθοδο διδασκαλίας που προωθεί τη βιωματική, συνεργατική, ενεργητική μάθηση, την κριτική σκέψη και την κοινωνική υπευθυνότητα (Αυδή & Χατζηγεωργίου, ό.π.).

Το Δράμα λοιπόν αποτελεί μια γόνιμη διαδικασία, κατά την οποία οι συμμετέχοντες,  ως μέλη μιας ομάδας μπορούν να καταθέσουν και να επεξεργαστούν τα δικά τους βιώματα, να παρατηρήσουν, να γνωρίσουν, να εγκρίνουν, να απορρίψουν, να αποφασίσουν και να χτίσουν την αυτοπεποίθησή τους, τις αντιλήψεις τους, τις ιδέες τους, τη συμπεριφορά τους αλλά και την ομάδα τους, τη μικροκοινωνία και τον κόσμο.

Ο σχεδιασμός αυτού του εργαστηρίου εμπνεύστηκε και στηρίχθηκε στη μεθοδολογία και τις τεχνικές του Δράματος στην Εκπαίδευση. Επιλέχθηκαν συγκεκριμένοι άξονες πάνω στους οποίους κινούνται οι δράσεις, οι οποίες αναδεικνύουν διαχρονικά προβλήματα, ερωτήματα, αντιλήψεις και αξίες που εντοπίζονται στο αρχαίο κείμενο και συνεχίζουν να απασχολούν τον σύγχρονο άνθρωπο, όπως η διαφορετικότητα, η αποδοχή του ξένου, η εξουσία, τα στερεότυπα, η αντίσταση στην καταπίεση, η ελευθερία, η πλάνη, η δημοκρατία, ο ρόλος του πολίτη, η ισότητα κ.ά. Οι συμμετέχοντες λοιπόν, όχι μόνο μπορούν να επανεξετάσουν τις εμπειρίες τους, όχι μόνο μπορούν να τις μετασχηματίσουν, αλλά έχουν επιπλέον τη δυνατότητα να ανακαλύψουν τις πολλαπλές «υποκειμενικότητές» τους, τους πιθανούς εαυτούς τους και να ξανασχεδιάσουν τον εαυτό τους ως άλλοι ή να βρουν τον εαυτό τους μέσα στον άλλο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη κριτικής στάσης απέναντι στη ζωή και η διαμόρφωση μιας νέας αντίληψης πάνω στις εμπειρίες της ομάδας ή του ατόμου.

Θέματα που προσεγγίζονται στο θεατροπαιδαγωγικό εργαστήριο

1. Να συνειδητοποιήσουν ότι «η τραγωδία είναι παιδί της δημοκρατίας» και ο Ευριπίδης «πνευματικό τέκνο» των σοφιστών (Διττοί Λόγοι).
2. Η ανθρώπινη πλάνη και πως αναδεικνύεται μέσα από τις αντιθέσεις : «εἶναι - φαίνεσθαι», «όνομα – σώμα»,  «γνώση – άγνοια», «αλήθεια - ψεύδος»
3. Τα δεινά και η ματαιότητα του πολέμου για νικητές και ηττημένους .
4. Υποδοχή του Ξένου
5. Η ομορφιά ως ευλογία και κατάρα
6. Ο δόλος ως μέσο σωτηρίας
7. Η θέση των θεών στον Ευριπίδη και ο  ρόλος του «από μηχανής» θεού ως τρόπος  διαφυγής. Ο σύγχρονος «από μηχανής» θεός.
8. Αλαζονεία εξουσίας
9. Αντίσταση στην εξουσία μέσω της ανθρώπινης επινοητικότητας.
10. Η απόγνωση  παγίδευσης του ανθρώπου/ ατόμου  σε μια ξένη χώρα  με μεταφορά στη  σύγχρονη πραγματικότητα.
11. Εμείς και οι άλλοι ( Έλληνες και Βάρβαροι ) - Ζητήματα ταυτότητας
12. Στερεοτυπικές αντιλήψεις  για τον Άλλο
13. Επιθυμία Φυγής ( ονειρευόμαστε σήμερα τέτοιες φυγές;)
14. Νόστος – Προσφυγιά
15. Θεσμός Δουλείας ( status)
16. Η Ελένη ως «είδωλο» του χτες και του σήμερα

Ηλεκτρονικός υπολογιστής, λευκές κόλλες και στυλό.

Α΄ Μέρος - Σχέδιο εισαγωγής : Φάση της «απελευθέρωσης». Στάδιο ευαισθητοποίησης ομάδας

Το Α΄ Μέρος περιλαμβάνει ασκήσεις γνωριμίας (ατομικές και ομαδικές).   Στόχος είναι οι συμμετέχοντες να αποκτήσουν την αίσθηση της ομάδας, να ενεργοποιηθούν  σωματικά – λεκτικά – αισθητηριακά, να διαμορφωθεί ευχάριστη και δημιουργική ατμόσφαιρα και να γίνει μια πρώτη εισαγωγή στις έννοιες της τραγωδίας Ελένη.

1^η Άσκηση : ( Μουσική : Ludovico Einaudi - The Earth Prelude) –  Διάρκεια 3΄

Γνωριμία ομάδας

Αρχικά οι συμμετέχοντες  κάθονται σε κύκλο για να μπορούν να βλέπουν όλοι όλους. Πρόθεσή μας να συστηθούμε, αλλά με τον «καινό» τρόπο της Ελένης. και παράλληλα να κάνουμε μια πρώτη γνωριμία με τα πρόσωπα της τραγωδίας. Έτσι καλούμε τους συμμετέχοντες να «κτίσουν» τον φανταστικό κόσμο μέσα στον οποίο θα δράσουν και  μέσα στο οποίο εκτυλίσσονται  τα γεγονότα. Τους παρακινούμε να φανταστούν πως βρίσκονται στις ακτές της Αιγύπτου και ζητούμε 8 εθελοντές - τέσσερις να λειτουργήσουν ως Ελένη και τέσσερις ως Τεύκρος – για να μας διαβάσουν ανά ζευγάρι 4 διαδοχικές στιχομυθίες Τεύκρου – Ελένης, που μοιράζουμε, από τον πρόλογο του έργου (στίχοι 141-145). 

Π.χ. 1^ο Ζευγάρι :  ΕΛΕ. Και την Ελένη πήρατε της Σπάρτης;

                              TEY. Την έσυρε ο Μενέλαος απ' την κόμη.

Με αυτόν τον τρόπο διαβαίνουμε το «κατώφλι» του έργου και ξεκινούμε ένα ταξίδι στον κόσμο των αισθήσεων και των ψευδαισθήσεων, της αλήθειας και του ψεύδους, του φαίνεσθαι και του είναι. Ταυτόχρονα επιτυγχάνεται η λεκτική ενεργοποίηση, δίνεται κίνητρο για δράση και εξάπτεται η περιέργεια,  καθώς «σπάζει» το πρωτόκολλο της αρχικής τυπικής γνωριμίας,  αφού οι συμμετέχοντες συνομιλούν μεταξύ τους ως άγνωστοι μεταξύ αγνώστων και μπαίνουν, έστω και ακούσια, στη θέση των δύο πρωταγωνιστών και στη σύμβαση του έργου. Ζητούμε κατόπιν από τους συμμετέχοντες να κοιτάξουν όλοι προσεκτικά τους συμπαριστάμενούς τους στον κύκλο και να καλωσορίσουν ο ένας τον άλλον με ένα κοίταγμα, δίχως λόγο εκφωνούμενο, ορίζοντας έτσι την όραση και τη βλεμματική επαφή ως τον πρώτο «δρόμο» για συγκροτηθεί η ομάδα.

2^η Άσκηση : (Μουσική: René Aubry - Salento (Ορχηστρικό) - Διάρκεια 5΄

Η ηλικία της ψυχής…είναι πολύ μεγάλο πράγμα!

Αφού έχουν παρατηρήσει ουσιαστικά ο ένας τον άλλον, καλούμε τα μέλη της ομάδας να τοποθετηθούν με βάση τη βιολογική τους ηλικία, όπως προκύπτει συγκριτικά  με αυτή των υπολοίπων της ομάδας, από το μικρότερο στο μεγαλύτερο,  σε τρία σημεία στο χώρο :

Δεξιά : οι μεγαλύτεροι

Κέντρο : οι μέσης ηλικίας

Αριστερά : οι νεότεροι

Έπειτα τους καλούμε να επανατοποθετηθούν στο χώρο, στα τρία αυτά σημεία, ανάλογα όμως τώρα με την ηλικία της ψυχής τους, δηλαδή ανάλογα με το πόσο αισθάνονται.  Από την καινούργια του πια θέση ο καθένας συστήνεται στην ομάδα με το όνομά του και την ψυχική του ηλικία. Σκοπός: ενεργητική ακρόαση, μνήμη, σπάσιμο του πάγου, αποδοχή, αυτο-έκφραση, ανατροπή προσδοκιών.

3^η Άσκηση : (Μουσική: René Aubry – Chaloupée ( = Βηματισμός) - Διάρκεια 7΄

Βηματισμοί-Σχηματισμοί

Καλούμε τα μέλη της ομάδας να περπατήσουν ατομικά στο χώρο σύμφωνα με τις οδηγίες που θα δίνονται π.χ. περπατώ στην αμμουδιά ή στρατιωτικά κ.α.,  και όταν ακούσουν τον ήχο από το τύμπανο και τη λέξη  Στόπ! από τους εμψυχωτές να σταματούν και να φτιάχνουν ομαδικούς σχηματισμούς σύμφωνα με οδηγίες του τύπου : ενώστε δάχτυλα , παλάμες κ.ά.  Όσοι ενωθούν σύμφωνα με την τελευταία οδηγία : ενώστε πέντε αγκώνες,   αποτελούν ομάδα. Με αυτόν τον τρόπο εισάγουμε τους συμμετέχοντες στο δραματικό πλαίσιο και χώρο  και δημιουργούμε υποομάδες με τυχαιότητα. Διευκολύνουμε το ξεπέρασμα επιφυλάξεων, δειλίας, έμφυτων συστολών και επιτυγχάνουμε έντονη αισθησιοκινητική δράση κι επικοινωνία.

Β΄ Μέρος – Σχέδιο ανάπτυξης  - Κυρίως Δράση: Φάση της «αναπαραγωγής»

Το Β’ Μέρος περιλαμβάνει χρήση τεχνικών  του εκπαιδευτικού δράματος,  ώστε να εισαχθούν  οι συμμετέχοντες στα θέματα των δραματικών έργων  που θα διερευνηθούν.

4^η Άσκηση : (Μουσική: Edward Scissorhands -  Soundtrack) - Διάρκεια 10΄

«Παίγνιον» του διπλού

Καλούμε κάθε μια από τις υποομάδες που δημιουργήθηκαν να σχηματίσουν 4 (τέσσερις) σειρές, στοιχημένοι ο ένας πίσω από τον άλλο. Έρχεται ο τελευταίος/α από την κάθε σειρά και ο εμψυχωτής του δείχνει ένα σχήμα (τα σχήματα έχουν επιλεγεί ώστε να  εμπεριέχουν συμβολισμούς π.χ. δέντρο = γενεαλογικό δέντρο Ελένης και Ατρειδών  / βέλος = πόλεμος  /  καράβι = ταξίδι / στέμμα = εξουσία ).

Αποστολή του/της είναι, αφού το αποτυπώσει οπτικά, χωρίς να πει κάτι, πηγαίνει πίσω στη θέση του και το ζωγραφίζει/σχεδιάζει με το χέρι του στην πλάτη του μπροστινού του/της. Εκείνος/η,  αφού κατανοήσει το σχήμα-σχέδιο κάνει το ίδιο στην πλάτη του μπροστινού/ης, μέχρι να φτάσουν στον πρώτο/η. Ο πρώτος πρέπει να  σχεδιάσει σε ένα χαρτί το σχήμα που κατάλαβε και να το συγκρίνει με αυτό που έχουν οι εμψυχωτές/ τριες. Αν είναι διαφορετικό - που συνήθως είναι - γίνεται απόλυτα κατανοητό σε όλους πως άλλο είναι αυτό που φαίνεται και εικάζεται και άλλο αυτό που είναι. Με αυτή την δράση  επιτυγχάνεται παιγνιωδώς η διαστολή χωρο-χρόνου από το “φανταστικό” στο πραγματικό και αντίστροφα και  αποτυπώνεται με βιωματικό τρόπο  πως ολόκληρη η ζωή μας είναι ένα παιχνίδι του διπλού: αυτό που είμαστε και αυτό που δείχνουμε , αυτό που είμαστε και αυτό που νομίζουν οι άλλοι, αυτό που είμαστε και αυτό που θα θέλαμε να είμαστε. Σκοπός: φυσική επαφή, οικειότητα, εμπιστοσύνη ομάδας, συντονισμός  και  ενεργοποίηση.

5^η Άσκηση : (Μουσική: René Aubry,  Waterfalls ) –  Διάρκεια  5΄

Δυναμικά…… παγωμένες εικόνες

Καλούμε την ομάδα να κινηθούν στο χώρο, έτσι, ώστε κανένα μέρος του χώρου να μην είναι κενό, χωρίς να αγγίξουν ο ένας στον άλλο, αλλά να είναι  συγκεντρωμένοι όλοι στον εαυτό τους και προσπαθώντας ο καθένας να βρει τον προσωπικό του εσωτερικό ρυθμό. Ο εμψυχωτής/τρια σταδιακά αναφέρει έννοιες που υπάρχουν στην Ελένη και λειτουργούν αντιστικτικά μεταξύ τους,  αποτελώντας  δίπολα καταστάσεων και αξιών, και ζητά από τα μέλη της ομάδας να «εικονίσουν» με το σώμα τους πως αντιλαμβάνονται αυτές τις έννοιες,  Π.χ. Εξουσία ≠ Δουλεία, Υποταγή ≠ Αντίσταση, Πόλεμος ≠ Ειρήνη, Ξενιτιά ≠ Νόστος Επιστροφή, Δόλος/ Πλάνη ≠ Αλήθεια. Η τεχνική της παγωμένης εικόνας έχοντας κίνηση στην ακινησία της,  δίνει την ευκαιρία σε αυτούς που δημιουργούν την εικόνα να λειτουργήσουν επιλεκτικά, να αφαιρέσουν το περιττό και να εστιαστούν στο σημαντικό, για να αποδώσουν σε μια εικόνα το νόημα, έχει μεγάλη δύναμη καθώς εκφράζει περισσότερα από τα λόγια και αποδίδει καλύτερα ακόμη και τις πιο μύχιες σκέψεις και συναισθήματα, χωρίς τη λογοκρισία του μυαλού και  τα κοινωνικά εξωτερικευμένα «πρέπει», μας υποβάλλει ακόμη και υποσυνείδητα, και αποκαλύπτει καθολικές αξίες και καταστάσεις, υπερβαίνοντας τα όρια της γλώσσας και του πολιτισμού.

Σκοπός: οπτικοποίηση, εστίαση, ευαισθητοποίηση, ομαδική συνοχή, επέκταση του εύρους κίνησης, ευρηματική έκφραση του εαυτού,  ομαδική συνοχή.

6^η Άσκηση :  (Μουσική: René Aubry - invites sur la terre  - Διάρκεια  15΄

«Θερμόμετρο»

Ο εμψυχωτής αναφέρει: « η ατμόσφαιρα ζεστάθηκε γιατί όλοι μας κοιτάξαμε μέσα μας. Ας την θερμομετρήσουμε και ας δούμε με το θερμόμετρο αξιών και προσωπικών στάσεων ποιο είναι το διάγραμμα που σχηματίζεται. Ζητά από τους συμμετέχοντες να σταθούν ο ένας πλάι στον άλλον σε μια ευθεία γραμμή και λέει τη φράση : « να κάνει ένα βήμα μπροστά όποιος….». Ο εμψυχωτής μετά τη φράση αυτή χρησιμοποιεί αρχικά την πρώτη και κατόπιν την δεύτερη συστάδα των παρακάτω προτάσεων (ή  και εναλλάξ) για να κινηθούν ένα βήμα μπροστά ανάλογα με το αν συμφωνούν και τους αφορά το περιεχόμενο  ή να μείνουν ακίνητοι αν διαφωνούν. Π.χ. 1^η ομάδα φράσεων Θερμομέτρου : Χρησιμοποίησε, έστω μια φορά στη ζωή του, δόλο για καλό σκοπό / Έχει νιώσει ξένος /  Έχει πέσει σε πλάνη από τα φαινόμενα, κ.α. 2^η ομάδα φράσεων : Στίχοι από Ελένη Ευριπίδη : Σε άλλες γυναίκες η ομορφιά χαρίζει χαρά, το χαλασμό σε μένα. στ. 304-305 / Η πιο μεγάλη δύναμη ‘ναι η ανάγκη στ.575 κ.α. Όταν τελειώσει  η ανάγνωση των φράσεων οι συμμετέχοντες βρίσκονται σε διαφορετική θέση από την αρχική κατά πολύ ή λίγο. Η θερμοκρασία του «θερμομέτρου» αξιών-στάσεων έχει αλλάξει τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο.  Ο εμψυχωτής τότε καλεί τα μέλη της ομάδας να  παρατηρήσουν τόσο την αλλαγή των θέσεων των άλλων όσο και τη δική τους και με ερωτήσεις του τύπου : Μπορείτε να αναγνωρίσετε τη διαφορά ...; Πως νιώθετε γι΄ αυτή την αλλαγή….; Πώς … σχετίζεται με ...; Τι θα αναφέρατε για να υπερασπιστείτε τις ενέργειες...; Ερμηνεύσετε με δικά σας λόγια ...; προκαλώντας προβληματισμό και σύντομη συζήτηση.

Σκοπός: ομαδική συνοχή, συνέργεια, αυτοπαρατήρηση, ετεροπαρατήρηση, αναστοχασμός, συζήτηση.

7^η Άσκηση (Μουσική: Θάλασσα - Γιάννης Μαρκόπουλος ) - Διάρκεια 20΄

Έκθεση Γλυπτικής στο Μουσείο Ψευδαισθήσεων

Και ενώ η ομάδα «έχει ανεβάσει θερμοκρασία», καλούμε  όλους να  κινηθούν στο χώρο και να ανακαλύψουν  ένα πακέτο/κουτί , που βρίσκεται  στην αίθουσα και να το ανοίξουν. Είναι το «πακέτο εξερεύνησης», που περιέχει τα μικροαντικείμενα εκείνα που θα εξάψουν το ενδιαφέρον των συμμετεχόντων και θα τους  βοηθήσουν να διεισδύσουν στην ουσία της Ελένης του Ευριπίδη αλλά και να αντιληφτούν την ανθρώπινη altera pars της προσωπικότητας της Ελένης (παραλλαγή : να ανασυνθέσουν την ιστορία). Μέσα στο κουτί βρίσκονται τοποθετημένα :  ένα πουκάμισο, τέσσερις (4) εικόνες (ενδεικτικά παραθέτουμε δύο από αυτές) και τέσσερις (4) φάκελοι,  όσες και οι υποομάδες.

Σε όλες τις εικόνες υπάρχουν τυπωμένοι οι παρακάτω στίχοι από το αντιπολεμικό ποίημα του Γ. Σεφέρη "Ελένη" - εμπνευσμένο από την περίφημη ρήση του αγγελιαφόρου : «τόσος μόχθος και αγώνας για έναν ίσκιο;» ( Β΄ Επεισόδιο στ. 782), από την ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη – που εκφράζει με τον πιο έντονο τρόπο την ματαιότητα του πολέμου:

[…]αν είναι αλήθεια

πως τόσος πόνος τόση ζωή

πήγαν στην άβυσσο

για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη.

Αντίστοιχα σε όλους τους φακέλους υπάρχουν ισάριθμα γράμματα για κάθε υποομάδα, τα οποία περιέχουν όλα το ποίημα της  Ελένης Καρασαββίδου «Για ένα πουκάμισο γεμάτο»  και μαζί με αυτό, αποσπάσματα από τα παρακάτω, ανάλογα με την ομάδα :

• Ελένη, Ευριπίδη,
• Ποίημα για την Ελένη,  Τάκης Σινόπουλος
• Ελένη, Κωστής Παλαμάς
• Για την Ελένη, Μάνος Χατζιδάκις (Μουσική), Μιχ. Μπουρμπούλης (Στίχοι)
• Ελένη , Θάνος Μικρούτσικος - Μπάμπης Τσικληρόπουλος (Στίχοι)
• Πίσω από τις μάσκες,  Φερνάντο Πεσσόα

Όταν οι υποομάδες ανακαλύψουν και πάρουν το «υλικό» (1 εικόνα και 1 φάκελο) - το πουκάμισο μπορεί να λειτουργήσει ως μπαλαντέρ για όλες τις ομάδες, αν το χρειαστούν -  με βάση αυτό,  και κάνοντας χρήση της «μνήμης» των διπόλων των προηγούμενων παιχνιδιών -  μετά από σύντομη ενδο-ομαδική συζήτηση -  καλείται η κάθε υποομάδα από  τον εμψυχωτή να φτιάξει ένα ομαδικό γλυπτό προκειμένου να εκτεθεί στο Μουσείο των Ψευδαισθήσεων. (Εναλλακτικά : οι επιμέρους ομάδες παρουσιάζουν τα συμπεράσματα της σύντομης ενδο-ομαδικής συζήτησης τους στους υπόλοιπους  με τη μορφή δυναμικών  εικόνων, με τη μορφή σύντομων δρώμενων).

Κατόπιν σε κάθε ομάδα, που παρουσιάζει/αναπαριστά το δικό της γλυπτό στο μουσείο και  ο εμψυχωτής :

Α) Ζητά από τους συμμετέχοντες – θεατές να δώσουν έναν τίτλο στο γλυπτό. (Εναλλακτικά, μπορεί να συζητήσει με τους συμμετέχοντες  - εκτός ρόλου -  για τον γλυπτικό σχηματισμό και τους ζητά να πουν τι σκέπτονται )

Β) Εφαρμόζοντας την τεχνική της «ανίχνευσης σκέψης», ακουμπά κάθε μέλος του γλυπτού («άγγιγμα στον ώμο»), και «ανακρίνει» τους χαρακτήρες του γλυπτού, οι οποίοι θα αντιδράσουν «σε ρόλο» απαντώντας σε ερωτήσεις όπως «πώς αισθάνεσαι;», «τι σκέφτεσαι;» βοηθώντας στη ενίσχυση του χαρακτήρα αλλά και στην καλύτερη κατανόηση της γενικότερης κατάστασης της σκηνής-γλυπτού. (Εναλλακτικά, μπορεί ο ίδιος ο χαρακτήρας, χωρίς άγγιγμα, να λέει κάποιο στίχο από το υλικό που ανακάλυψε και αμέσως επαναλαμβάνει και τις σκέψεις του).

Κατόπιν καλούνται όλες τις ομάδες να σχηματίσουν ένα συλλογικό/ομαδικό  γλυπτό, το οποίο μετατρέπεται σε ηχητικό γλυπτό, αφού τους έχει δοθεί η οδηγία να σκεφτούν έναν ήχο που να εκφράζει την θέση που έχουν στο γλυπτό.

Γ΄ Μέρος – Σχέδιο κλεισίματος :  Φάση της «αποφόρτισης»

Το Γ’ Μέρος περιλαμβάνει ασκήσεις αποφόρτισης και αναστοχασμού των συμμετεχόντων, συζήτηση, αξιολόγηση. Οι συμμετέχοντες επανέρχονται στην ιστορία που βίωσαν, προσπαθούν να εμβαθύνουν ακόμα περισσότερο, να αποβάλλουν πιθανή συναισθηματική φόρτιση που τους δημιούργησε η συμμετοχή τους στα θεατρικά παιχνίδια, να κάνουν κριτική και να ξεκινήσει συζήτηση με αφορμή όσα διαδραματίστηκαν ή με αφορμή ένα αντικείμενο/εικόνα να γράψουν μια λέξη, ένα συναίσθημα, ένα κείμενο.

8^η Άσκηση : (Μουσική: René Aubry. Victoire Des Signes ) - Διάρκεια 10΄

Κύκνειες σκέψεις… του  μύθου λέξεις

Ο εμψυχωτής σε α΄ πρόσωπο λέει : και από το  Μουσείο των Ψευδαισθήσεων μεταφερόμαστε στον κήπο με τις αυταπάτες, όπου  ανακαλύπτουμε ένα τελευταίο  έκθεμα : ένα γλυπτό κύκνο οριγκάμι, που αναπαριστά την Λήδα, τη μητέρα της Ελένης.

Ο εμψυχωτής αναφέρει σύντομα το γνωστό μύθο : ο Δίας ερωτεύτηκε παράφορα την πανέμορφη Λήδα, τη σύζυγο του Τυνδάρεω, του βασιλιά της Λακεδαίμονας και μεταμορφωμένος σε κύκνο ζήτησε καταφύγιο στην αγκαλιά της, καθώς τον κατεδίωκε αρπακτικός αετός. Από την ένωση αυτή του κύκνου και της Λήδας γεννήθηκε ένα αυγό από το οποίο στη συνέχεια ξεπήδησαν οι Διόσκουροι και η Ελένη. Από εδώ λοιπόν ξεκίνησαν όλα και εδώ καταλήγουν…. Κατόπιν καλεί τους συμμετέχοντες να αποσυνθέσουν το μύθο και να αποτυπώσουν με μια λέξη ή/και ένα συναίσθημα το «άγγιγμά» του σε εκείνους.

9^η Άσκηση : (Μουσική: Ελένη, Γ. Σταυριανός) - Διάρκεια 10΄

Δημιουργική Γραφή: « Η δική μου Ελένη»

Έχοντας φτάσει στο σημείο,  όπου οι  συμμετέχοντες μπόρεσαν να λειτουργήσουν με  «εν-συναίσθητη κατανόηση», «ενεργητική ακρόαση» και δράση και οικειοποιήθηκαν την κατάσταση της ηρωίδας, οι εμψυχωτές/τριες τούς δίνουν μια φωτογραφία και ένα κείμενο του Χατζιδάκι και τούς καλούν να αποτυπώσουν γραπτά «τι σημαίνει για τη δική τους προσωπική μυθολογία και ζωή η Ελένη του Ευριπίδη;».

 Ο Μάνος Χατζιδάκις  έγραψε : "Η Ελένη είναι ο μύθος για ένα κορίτσι του καιρού μας που έχει χαθεί. Η Ελένη είναι ένα φάντασμα με τη μορφή ενός κοριτσιού, που κάθε τόσο φανερώνεται και χάνεται μέσα από τις βροχές, μέσα από τα σύννεφα και μέσα από τον ήλιο. Η Ελένη, όπως η Μελισσάνθη, ή  η Μαριάνθη των ανέμων, ανήκει στην πολύ προσωπική μου μυθολογία. Τα τελευταία χρόνια […] σκέπτομαι την έννοια κορίτσι να μπλέκεται παράξενα στον μύθο μου και στη ζωή μου. Με μιαν Ελένη που κάπου στη γη ή μες στην απέραντη οικουμένη έχει ταφεί. "    

10^η Άσκηση :  (Μουσική:  Εξιλέωση, Γ.  Σταυριανός ) - Διάρκεια 5΄

Δαχτυλίδι της Ενέργειας

Σε κύκλο και πάλι, κλείνουμε τα μάτια και κρατάμε τα χέρια των διπλανών μας. Από κάποιο σημείο φεύγει ένα «μήνυμα αφής» προς τη μία κατεύθυνση. Το μήνυμα πρέπει να ταξιδέψει σε όλο τον κύκλο και να  φτάσει στην αφετηρία του, ίδιο σε διάρκεια και ένταση επαναλήψεις. Μια φαινομενικά εύκολη άσκηση που όμως θέλει καλή ομαδική συγκέντρωση και επικοινωνία καθώς αποτελεί «θερμόμετρο» πιστοποίησης των παραπάνω και ταυτόχρονα είναι ιδανική για ηρεμία και αποφόρτιση της ομάδας.   

(Εναλλακτικοί τρόποι κλεισίματος: Χορός των Συναισθημάτων. Σε κύκλο με πιασμένα τα χέρια, αναπνέουμε χαλαρά, ξαναθυμόμαστε την πορεία της συνάντησης και λέμε αυτό που παίρνουμε μαζί μας φεύγοντας, κάτι που μάθαμε σημαντικό για εμάς ή τους άλλους. ( Συναίσθημα – Σκέψη) ή Το πηγάδι των συναισθημάτων. Σε ένα μεγάλο χαρτί ή χαρτόνι έχουμε σχεδιάσει ένα μεγάλο ιστιοφόρο  ή μια τεράστια  Μποτίλια με το όνομα : «ταξιδευτής» και ζητάμε από τους συμμετέχοντες να γράψουν πάνω στα πανιά του ή σε ένα χαρτί το συναίσθημα  ή τη φράση με το/ τη  οποίο φεύγουν από την ομάδα. )

Αξιολόγηση Εργαστηρίου από τους συμμετέχοντες

Με το πέρας του εργαστηρίου δόθηκε στους συμμετέχοντες ένα φύλλο αξιολόγησης που  περιλάμβανε τα ακόλουθα ερωτήματα :

1. Στο θεατρικό εργαστήρι - ταξίδι που κάναμε υπάρχει κάποιος «σταθμός» που σου άρεσε περισσότερο; Ποιος ήταν αυτός και γιατί;
2. Υπάρχει κάτι που σε ενόχλησε ή δεν σου άρεσε; Ποιό ήταν αυτό και γιατί;
3. Αν είχες τη δυνατότητα να προσθέσεις κάτι στο ταξίδι - παιχνίδι, τί θα ήταν αυτό;

Εναλλακτικές εκδοχές- δυνατότητες τροποποίησης – προέκτασης του σεναρίου

Η συγκεκριμένη πρόταση μπορεί να τροποποιηθεί ανάλογα με τη στόχευση, τις  ηλικίες στις οποίες απευθύνεται  και το χρόνο που διατίθεται.

Το θεατρικό κείμενο είναι ένα κείμενο που «αναπαύεται» στις σελίδες ενός βιβλίου και σαν του δώσουμε «πνοή ζωής»,  μας αποκαλύπτει έναν κόσμο με  ήρωες ανοί­κειους  και συνάμα γνωστούς, έναν μύθο, μια ιστορία με α­πρόοπτα, αλλά και ιδέες για τη ζωή, την αγάπη, την αξιοπρέπεια, την ηθική… Το θεατρικό κείμενο όμως, απαιτεί και μια διαφορετική προσέγγιση, που υπαγορεύεται από τον συνδυασμό συναισθηματικής εμπλοκής και νοητικής επεξεργασίας, βίωσης και αναστοχασμού,  στοιχείων που υπάρχουν στην εγγενή δομή του.

Προσπαθώντας να αποτιμήσουμε το  συγκεκριμένο θεατρικό εργαστήριο, θεωρούμε πως συνέβαλε στη δημιουργική επαφή των συμμετεχόντων με το έργο του Ευριπίδη Ελένη, καθιστώντας τους ενεργούς αναγνώστες/θεατές/ακροατές, ικανούς να συνδιαλεχθούν και να τοποθετηθούν κριτικά απέναντι σ’ αυτό και να απολαύσουν «με άλλα μάτια» τη μαγεία του….. Τα μέλη της ομάδας λειτουργώντας άλλοτε ως «ηθοποιοί» και άλλοτε ως θεατές, παρακολουθήσαν  με υπευθυνότητα αυτά που παρουσιάστηκαν. Μέσα από την αλληλόδραση και τους αυτοσχεδιασμούς προέκυψαν απρόβλεπτα δρώμενα και «εικόνες», καταδεικνύοντας  τη  συμβολή του εργαστηρίου  στη σύνδεση της κειμενικής απραξίας με τη βιωματική γνώση και τη βιωμένη πραγματικότητα. Ταυτόχρονα  οι συμμετέχοντες, αλληλεπίδρασαν ως μέλη των ομάδων, κατανόησαν πρακτικά την αξία της επικοινωνίας/συνεργασίας, της φαντασίας, της ελεύθερης έκφρασης και αυτενέργειας, ενώ οδηγήθηκαν σε ιδέες και σκέψεις που διευκόλυναν την διαχείριση των διλημμάτων που προκύπτουν από το έργο.   

Τα κείμενα αξιολόγησης των συμμετεχόντων, επιβεβαίωσαν το αληθινό ενδιαφέρον και ενθουσιασμό που υπέδειξαν καθ’ όλα τα στάδια εφαρμογής του εργαστηρίου, πιστοποιώντας έτσι την επίτευξη των αρχικών στόχων του. Αντιληφθήκαμε πως οι  συμμετέχοντες οδηγήθηκαν στην συνειδητοποίηση της ιστορικής και κοινωνικής πραγματικότητας του δραματικού ευριπίδειου κειμένου, πράγμα που τους επέτρεψε  να ξαναβρούν τα ίχνη ενός θεατρικού παρελθόντος, το οποίο μελετούσαν κυρίως θεωρητικά. Αναπτύχθηκε έτσι ένας γόνιμος προβληματισμός και στοχασμός περί των εννοιών και ιδεών, που η Ελένη πραγματεύεται μέσα από ατομικές και συλλογικές εμπειρίες, και αποκτήθηκε «γνώση» με την έννοια της κατανόησης του εαυτού και του κόσμου. Οι κρίσεις των συμμετεχόντων μας έκαναν να πιστέψουμε  πως το θεατρικό εργαστήρι  αποτέλεσε γι΄ αυτούς το «όχημα» για ένα συναρπαστικό ταξίδι στο αρχαίο δράμα, μέσα από μια σύγχρονη οπτική, καθώς  κατάφερε να τους εμπλέξει  δημιουργικά στην υπόθεση του αρχαίου δράματος και να τους προτείνει έναν εναλλακτικό τρόπο «ανάγνωσής» του, δίνοντας τους ταυτόχρονα την ευκαιρία να αναπτύξουν όλα τα εκφραστικά τους μέσα (σώμα, λόγο, φωνή), να αφυπνίσουν τις ψυχοπνευματικές τους δυνάμεις, (π.χ. παρατηρητικότητα, φαντασία, αυτοσυγκέντρωση, αυτοπειθαρχία, κριτική σκέψη, ενσυναίσθηση), να απελευθερώσουν και να ενισχύσουν το συναισθηματικό τους κόσμο.  Τέλος,  συμπεράναμε πως το θεατροπαιδαγωγικό εργαστήριο λειτουργώντας με παιγνιώδη τρόπο δημιούργησε μια φαντασιακή κατάσταση, η οποία, μέσω της δράσης των συμμετεχόντων,  μπόρεσε  να λειτουργήσει και ως  λυτρωτική εμπειρία.

Επιλογικά, θεωρούμε ότι στο συγκεκριμένο εκπαιδευτικό θεατροπαιδαγωγικό εργαστήριο ανιχνεύτηκε, αποκαλύφθηκε, αποδομήθηκε και ανασυντέθηκε …η δική μας Ελένη, η Ελένη του καθενός!  Ένα θεατρικό εργαστήρι δεν τελειώνει ποτέ, όπως ένα έργο τέχνης ή ένα θεατρικό κείμενο! Δημιουργείται εξ αφορμής και δημιουργεί αφορμή για στοχασμό. Οι τεχνικές και  οι δράσεις του το καθιστούν μια διαρκή δυναμική διαδικασία. Η ομάδα ανακάλυψε τον ευριπίδειο Λόγο, διαλεύκανε το μύθο της Ελένης και τελικά «ύφανε» τον καμβά, που πάνω του τοποθετηθήκαν  η ὄψις, το ἦθος, η διάνοια, η λέξις, 

οι έννοιες, τα συναισθήματα, αλλά και  τα  όνειρα και  οι επιθυμίες που προκλήθηκαν στους και από τους συμμετέχοντες. Αυτό όμως δεν συνεπάγεται αυτόματα και την ουσία της διδασκαλίας μέσω της δραματικής τέχνης : «δρώντων καὶ οὐ δι' ἀπαγγελίας, δι' ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν»;

Ελληνόγλωσση

1. Άλκηστις. Μαύρη Αγελάδα. Άσπρη Αγελάδα. Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση και Διαπολιτισμικότητα, Τόπος, Αθήνα, 2008.
2. Άλκηστις, Η Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση, Ελληνικά Γράμματα,  Αθήνα, 2000
3. Α.Αυδή, Μ.Χατζηγεωργίου, Η Τέχνη του Δράματος στην Εκπαίδευση,  Μεταίχμιο, Αθήνα, 2007.
4. A.Boal, Παιχνίδια για ηθοποιούς και μη ηθοποιούς, Μαρία Παπαδήμα,  Σοφία, Θεσσαλονίκη, 2013
5. Ν. Γκόβας, Για ένα Νεανικό Δημιουργικό Θέατρο. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2002
6. Θ.Γραμματάς, Τ.Μουδατσάκις, Θέατρο και πολιτισμός στο σχολείο για την επιμόρφωση εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ, Ρέθυμνο, 2008.
7. Ευριπίδης, Ελένη: Αρχαία Ελληνικά Κείμενα από Μετάφραση - Δραματική Ποίηση, Βιβλίο Μαθητή, Τ.Ρούσσος,  ΟΕΔΒ,  Αθήνα, 2013
8. Χρ.Ζώνιου, Η συμβολή του Θεάτρου του Καταπιεσμένου και άλλων δραματικών τεχνικών στην ανάπτυξη της διαπολιτισμικής ικανότητας των εκπαιδευτικών, Διδακτορική διατριβή, ΠΤΠΕ Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας,  2016
9. Θ.Ι.Κακριδής,  Eλληνική Mυθολογία, τόμ. 5, Eκδοτική Aθηνών, Αθήνα, 1986
10. Ε.Καρασαββίδου, Κτονία-αυτό, Ύφος,  Αθήνα, 2005   
11. Α.Κόκκος, και συνεργάτες, Εκπαίδευση μέσα από τις τέχνες, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2011
12. Λ.Κουρετζής, Το Θεατρικό Παιχνίδι (Παιδαγωγική θεωρία, πρακτική και θεατρολογική προσέγγιση), Καστανιώτη, Αθήνα,1991.
13. Λ.Κουρετζής, Θεατρική Αγωγή, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα, 1993
14. Λ.Κουρετζής, Το Θεατρικό Παιχνίδι και οι Διαστάσεις του, Ταξιδευτής, Αθήνα, 2008
15. Λ.Κουρετζής, Το Θεατρικό Παιχνίδι: Αγωγή μέσα από το Θέατρο, Ν. Γκόβας (επιμ.), Θεάτρο και Εκπαίδευση στο Κέντρο της Σκηνής, Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση,  Αθήνα, 2009, σ. 122-129
16. Η.Ματσαγγούρας, Στρατηγικές Διδασκαλίας, Gutenberg, Αθήνα, 2006
17. Η.Ματσαγγούρας, Η Διαθεματικότητα στη σχολική γνώση, Γρηγόρης, Αθήνα, 2002
18. Η. Ματσαγγούρας, "Διεπιστημονικότητα, διαθεματικότητα και ενιαιοποίηση στα νέα Προγράμματα Σπουδών: Τρόποι οργάνωσης της σχολικής γνώσης", Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών  Θεμάτων. 7 (2002), σ.19-36
19. Γ.Μπεκιάρης, Τ.Τζαμαργιάς, Οδηγός Εκπαιδευτικού για το Θέατρο (Νέο Σχολείο), Ι.Ε.Π., Αθήνα, 2013 
20. Oυμπέρτο Έκο (επιμ.), Iστορία της ομορφιάς, Δ. Δότση, Xρ. Pομποτής, Kαστανιώτης, Αθήνα, 2004
21. Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, Γκοβόστης, Αθήνα, 1960
22. Σ.Παπαδόπουλος, Παιδαγωγική του θεάτρου. ,Αθήνα, 2010  
23. Π. Σέξτου, "Θεατρο-παιδαγωγικά προγράμματα στα σχολεία", Εκπαίδευση & Θέατρο 6, 2003.
24. Γ.Σεφέρης, "Ελένη", σΠοιήματα, Ίκαρος, Αθήνα, 1985  
25. Τ.Σινόπουλος, "Ποίημα για την Ελένη (Ελένη, 1957)", Συλλογή Ι. 1951-1964, Ερμής, Αθήνα, 1990
26. Α. Τσιάρας, Το Δράμα και το Θέατρο στην Εκπαίδευση, Παπούλιας, Αθήνα, 2005
27. Α.Τσιάρας, Η αναπτυξιακή διάσταση της διδακτικής του δράματος στην εκπαίδευση, Παπαζήσης,  Αθήνα, 2014
28. Φ.Πεσσόα , Πίσω από τις μάσκες Σημειώσεις ενός λαθρεπιβάτη της ζωής, μετάφραση - εισαγωγή - επίμετρο: Αλέξανδρος Βέλιος, Ροές,  Αθήνα, 2007    
29. Σελεστέν Φρενέ , Το σχολείο του λαού , Κ. Δεναξά – Βενιεράτου, Οδυσσέας , Αθήνα, 1969
30. L.S.Vygotsky, Νους στην κοινωνία, επιμ. Σ. Βοσνιάδου, Gutenberg, Αθήνα, 2000 

Ξενόγλωσση

1. M.Αnderson, J.Dunn, How Drama Activates Learning. Contemporary Research and Practice, Bloomsbury Academic, London, 2013  
2. R.Bogdan, S.Biklen, Qualitative Research for Education: An Introduction to Theory and Methods, Allyn & Bacon, Boston, 2007
3. G.Bolton, Drama as Education, Longman, London,  1984
4. G.Bolton, New Perspectives in Classroom Drama, Simon & Schuster, London, 1992.
5. T.Jackson (ed.), Learning through Theatre, Routledge, London, 1993
6. A.W.Jackson, G.A.Davis, Turning Points 2000: Educating adolescents in the 21st century, Teachers College Press, New York, (2000).
7. C.Mertler, Action Research: Improving Schools and Empowering Educators. Thousand Oaks, CA, 2012 Sage Publications, Inc.
8. D.Olson, Jerome Bruner, The Cognitive Revolution in Educational Theory, "Continuum Library of Educational Thought", 3. Bloomsbury Academic, London, 2007
9. J.O’ Toole,  ‎ M.Stinson, T.Moore, Drama and Curriculum: A Giant at the Door. Springer, London, 2009
10. B.Schneider, M.Carnoy, J.Kilpatrick, W. H.Schmidt , R. J.Shavelson, Estimating Causal Effects Using Experimental and Observational Designs. American Educational Research Association,  Washington, DC, 2007
11. J.Somers (ed.), Drama and Theatre in Education: Contemporary research, Captus Press Inc., Canada, 1996Δικτυογραφία
12. Cesare da Sesto, Leda and the Swan, στο //en.wikipedia.org/wiki/Leda_and_the_Swan_(Leonardo), (Πρόσβαση 9/9 /2018)
13. Salvador Dali , Espana (1938), Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam, Netherlands στο : https://frapress.gr/2017/02/o-emfilios-polemos-stin-ispania-mesa-apo-tin-techni/2/, (Πρόσβαση 9 / 9 /2018)
14. Χρήστος Μποκόρος, Η σκοτεινή σκιά του ανθρώπου φωτισμένη (τρίπτυχο), 2004. Συλλογή Σωτήρη Φέλιου στο : https://felioscollection.gr/el/artists/bokoros-christos/(Πρόσβαση 9 /9/2018)
15. Μάνος Χατζιδάκις , Για την Ελένη (1978), Δισκ. Εταιρεία: Νότος , στο : http://www.stixoi.info, (Πρόσβαση 11 / 9 /2018)
16. Θάνος Μικρούτσικος ,  Ελένη (1986) Δισκ. Εταιρεία: Minos, στο : http://www.stixoi.info, (Πρόσβαση 15 / 9 /2018)
17. //www.dentra.gr/gr/workshops-masterclasses/2018-2019/242-eleni-workshop,  (Πρόσβαση 9/12/2018)
18. Στην κιβωτό του ελληνικού τραγουδιού, στο : www.musiccorner.gr , (Πρόσβαση 15 /9 /2018)
19. Ντάριο Φο , Η αφοπλιστική ειλικρίνεια της μάσκας, συνέντευξη, στο:  http://selides.kastaniotis.com, Σελίδες – Πολιτιστικό Ιστολόγο Εκδόσεων Καστανιώτη, (Πρόσβαση  15/ 9 /2018)

Βιογραφικό σημείωμα  (έως 200 λέξεις):  Καλλιόπη Σ. Καλποδήμου

Πτυχιούχος Κλασικής  Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής  του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Υπηρετεί  ως  Καθηγήτρια στη Β/θμια Εκπαίδευση στο Μουσικό Σχολείο Αργολίδας, όπου διδάσκει  Αρχαία Ελληνικά, Θεατρική παιδεία  και Θεατρικό παιχνίδι, ενώ είναι υπεύθυνη του Θεατρικού συνόλου (Carpe Theatro) στο Λύκειο. Από το 2005, έως  και σήμερα έχει παρακολουθήσει και υλοποιήσει εκπαιδευτικά και θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα, επιμορφωτικές ημερίδες, θεατρικά δρώμενα, εργαστήρια και παραστάσεις σε συνεργασία με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς (Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Ναυπλίου, Δ/νση Β/μιας Εκ/σης Αργολίδας, Δήμο Άργους – Μυκηνών,  Θεατροδρόμιο εν Ναυπλίω, Πολυχώρος «ΦΟΥΓΑΡΟ», Κατάστημα Κράτησης Ναυπλίου, κ.α.). Τα έτη 2009-2013 παρακολούθησε σεμινάρια επιμόρφωσης και εκπόνησε προγράμματα που αφορούσαν  στην εφαρμογή της  Θεατρικής Αγωγής και Θεατρικού Παιχνιδιού στην περιβαλλοντική εκ/ση, ως μέλος της παιδαγωγικής ομάδας του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης  Στυλίδας ( 2009 - 2013).  Συνεργάστηκε ως δραματολόγος  το 2014, με τη θεατρική ομάδα της Νέας Κίου  για το ανέβασμα του Ορέστη του Γ. Ρίτσου ( Μουσικό-θεατρική  Performance – εγκατάσταση). Από το 2016, συνεργάζεται με το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου ως εμψυχώτρια στο πρόγραμμα «Εκπαιδεύοντας το κοινό στο Αρχαίο Δράμα», που εντάσσεται στις Παράλληλες Δράσεις  του Λυκείου Επιδαύρου του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου. 

Βιογραφικό σημείωμα (έως 200 λέξεις): Αγγελική Τσάκωνα

Η Αγγελική Τσάκωνα είναι θεατρολόγος, απόφοιτη του τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Πάτρας. Ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές της σπουδές  στη «Δραματική Τέχνη και Παραστατικές Τέχνες στην Εκπαίδευση και δια Βίου Μάθηση» στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Ναυπλίου.  Από το 1996 έως  και σήμερα έχει υλοποιήσει εκπαιδευτικά και θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα, επιμορφωτικές ημερίδες, θεατρικά δρώμενα, εργαστήρια και παραστάσεις σε συνεργασία με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς (Δημοτικό Θέατρο Άργους, Κέντρο Ελληνικών Σπουδών (Ελλάδος) του Παν/μίου του Harvard, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Ναυπλίου, UNESCO Αργολίδας (Τιμητική διάκριση), Δήμος Ναυπλιέων (ΔΟΠΠΑΤ), Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Εφορία Αρχαιοτήτων Αργολίδας, Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών και Σπουδών «Ιωάννης Καποδίστριας», Εταιρεία Πολιτισμού και Κοινωνικής Ψυχαγωγίας «Προσκήνιο», Ένωση Συγγραφέων Αργολίδας, Πολυχώρος «ΦΟΥΓΑΡΟ», Ευρωπαϊκή Επιτροπή «Teachers4Europe», Ελληνική  Εταιρεία  Προστασίας  της  Φύσης, Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια Μαλτέζου, Κατάστημα Κράτησης Ναυπλίου, κ.α.). Από το 2002 διδάσκει Θεατρική Αγωγή στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Είναι ενεργό μέλος του Πανελληνίου Δικτύου για το Θέατρο στην Εκπαίδευση. Από το 2016 συντονίζει και εμψυχώνει το πρόγραμμα «Εκπαιδεύοντας το κοινό στο Αρχαίο Δράμα» και τη «Δημιουργική Απασχόληση» που αποτελούν τις Παράλληλες Δράσεις  του Λυκείου Επιδαύρου του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου.