Περίληψη

Το εργαστήριο αυτό παρουσιάζει συμμετοχικές μορφές διδασκαλίας μέσα από τα:

α) Αναλυτικό Πρόγραμμα Περιεχομένων,

β) Αναλυτικό Πρόγραμμα Στόχων (Curriculum) και

γ) Αναλυτικό Πρόγραμμα Διαδικασίας.

Εξετάζει τις δομές και τις σχέσεις μεταξύ τους και αναλύει την εξέλιξή τους. Επικεντρώνεται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Διαδικασίας και προτείνει την αξιοποίηση νέων στρατηγικών και τεχνικών διδασκαλίας, όπως αυτά απορρέουν από την ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία, την παρακολούθηση σεμιναρίων και εργαστηρίων με έγκριτους εισηγητές, τη γνωριμία με άλλα εκπαιδευτικά συστήματα, αλλά και την πολύχρονη εμπειρία από την επιτυχή εφαρμογή τους στις σχολικές αίθουσες. Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου αναδεικνύονται και εφαρμόζονται βιωματικά, συμμετοχικές στρατηγικές και τεχνικές διδασκαλίας, που αξιοποιούν την πολυμορφική ύπαρξη της Τέχνης στο σχολείο και οι οποίες άμεσα μπορούν να εντάσσονται στην καθημερινή εκπαιδευτική διαδικασία, όχι μόνο στο μάθημα της Μουσικής και των Θρησκευτικών, αλλά κατ' επέκταση και σε άλλα διδακτικά αντικείμενα. Σκοπός είναι να συμβάλλουμε ουσιαστικά στην άνοδο του επιπέδου της Αγωγής στο σχολείο, αλλά και στην αναβάθμιση του γενικότερου μορφωτικού επιπέδου.

• Εξοικείωση με τα χαρακτηριστικά του Αναλυτικού Προγράμματος Διαδικασίας
• Σχεδιασμός και υλοποίηση δραστηριοτήτων
• Συλλογική οργάνωση και συλλογικές δραστηριότητες
• Ανίχνευση και έκφραση συλλογικών συμπερασμάτων
• Συνειδητοποίηση και έκφραση της ετερότητας
• Κριτική προσέγγιση της Τέχνης

• Ηλεκτρονικός υπολογιστής
• Σύνδεση στο διαδίκτυο
• Επιδιασκόπιο
• Διαδραστικός πίνακας
• Μουσικά όργανα
• Φύλλα εργασίας (Παρτιτούρες: "Go down Moses", "When the Saints go marching in", "Work song", "Summertime" / Πεζό: "Παγκόσμια ιστορία της ατιμίας, Ο στυγερός λυτρωτής Λάζαρους Μόρελ" του Χ. Λ. Μπόρχες / Εικαστικό: "Άγγελος ποδηλάτης" του Μπ. Πυλαρινού)

Εισαγωγή

Η αλματώδης εξέλιξη των παιδαγωγικών επιστημονικών πορισμάτων αλλά και η ολοένα και περισσότερο αναγνώριση της σπουδαιότητας της ευρύτερης καλλιτεχνικής εκπαίδευσης ακόμα κι από την εμβρυακή και βρεφική ηλικία (Στάμου, 2006), κεντρίζει το ενδιαφέρον εκπαιδευτικών, μαθητών και γονιών για ένα πιο ουσιαστικό, αποτελεσματικό και ενδιαφέρον μάθημα στην τάξη, το οποίο θα στοχεύει στην καλλιέργεια συναισθηματικών και ψυχοκινητικών δεξιοτήτων παράλληλα με τις γνωστικές (Περακάκη, 2008). Στόχος δεν είναι απλά η ευχαρίστηση και η πρόσκαιρη διασκέδαση αλλά η επέκταση στην ανάπτυξη του εγκεφάλου, η εξάσκηση της μνήμης, η παροχή κινήτρου, η επίλυση προβλήματος, η άσκηση κριτικής σκέψης (Diefenbacher, 1999), καθώς και η καλλιέργεια δεξιοτήτων, όπως η ικανότητα συνεργασίας και η σύνδεση της προσωπικής επιτυχίας με την επιτυχία των άλλων (McClung, 2000).

Ο σκοπός αυτού του εργαστηρίου δεν είναι απλά επιμορφωτικός, αλλά να προτείνει στρατηγικές και τεχνικές με άμεση δυνατότητα προσαρμογής και εφαρμογής στην καθημερινή εκπαιδευτική πρακτική (Altrichter, et al., 2001). Τα κριτήρια επιλογής και ο τρόπος εφαρμογής των δραστηριοτήτων στην εκπαιδευτική διαδικασία, θα πρέπει να ορίζονται από τον/την εκπαιδευτικό κατά περίπτωση, συνεκτιμώντας την υλικοτεχνική υποδομή, το επίπεδο των μαθητών και τους μαθησιακούς στόχους.

Το εργαστήριο επικεντρώνεται στην παρουσίαση και πρακτική εφαρμογή της  εκπαιδευτικής τεχνικής "Artful Thinking" ή "Διδασκαλία μέσω της Τέχνης" ή αλλιώς "Έντεχνη συλλογιστική". Αυτή η τεχνική ορίζεται ως συμμετοχική μορφή διδασκαλίας και αποτελεί στρατηγική διδασκαλίας στο πλαίσιο του Αναλυτικού Προγράμματος Διαδικασίας.

Την εργαστηριακή αυτή εισήγηση μπορούν να παρακολουθήσουν ενδιαφερόμενοι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων, ανεξαρτήτως ειδικότητας. Δεν απαιτούνται εξειδικευμένες γνώσεις των ανωτέρω γνωστικών αντικειμένων. Οι τυχόν γνώσεις μουσικής θα διευκολύνουν τους συμμετέχοντες, χωρίς αυτό να κρίνεται απαραίτητο.     

Περιγραφή Εργαστηριακής Παρουσίασης

Στο εργαστήριο γίνεται αρχικά  μια σύντομη αναφορά στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Περιεχομένων (Grundy, 2003), στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Στόχων (Curriculum) (Χατζηγεωργίου, 2003) και στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Διαδικασίας (Ornstein, et al., 2003).

Ειδικότερα:

α) το Αναλυτικό Πρόγραμμα Περιεχομένων αποτελεί έναν τύπο Αναλυτικού Προγράμματος, θεμελιωμένου στην αντίληψη της εκπαίδευσης ως μιας διεργασίας "μεταβίβασης" ή "παράδοσης" έτοιμων γνώσεων στους/στις μαθητές/-τριες, οι οποίες θεωρούνται αξιόλογες (διδακτέα ύλη)· βασικός σκοπός της εκπαιδευτικής πράξης είναι η μεταφορά αυτών των γνώσεων στους/στις μαθητές/-τριες, αναλυμένες με λογική δομή σε ενότητες και υποενότητες και με απόλυτα καθορισμένο το χρόνο και την τάξη που αυτές θα διδαχθούν. Ο/Η εκπαιδευτικός θεωρείται ο/η απόλυτος κάτοχος κι ερμηνευτής της γνώσης, ο/η οποίος/-α διδάσκει ex cathedra, χωρίς να δίνει έμφαση στη διδακτική επεξεργασία των θεμάτων, Ο/Η μαθητής/-τρια οφείλει να συγκρατεί και να αναπαράγει τη γνώση που μεταβιβάστηκε.

β) Το Αναλυτικό Πρόγραμμα Στόχων (Curriculum) συνδέθηκε με την συμπεριφοριστική θεωρία μάθησης. Πρόκειται για ένα δασκαλοκεντρικό μοντέλο, προτείνοντας προκαθορισμένους αντικειμενικούς στόχους, με διδακτέα ύλη γραμμικά διατεταγμένη. Ο/Η μαθητής/-τρια αξιολογείται στο ορατό και μετρήσιμο αποτέλεσμα.

γ) στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Διαδικασίας, υποχωρεί ο συμπεριφορισμός, αφήνοντας χώρο για τις Γνωστικές θεωρίες και τον εποικοδομητισμό. Ως αφετηρία της μάθησης ορίζεται η εσωτερική νοητική / γνωστική αναδόμηση του ατόμου, η οποία υλοποιείται συγκροτώντας τη γνώση μέσω εσωτερικών νοητικών διεργασιών, όπως η ενόραση, η σύλληψη, η μνήμη, η επεξεργασία και η μίμηση. Η μάθηση καθίσταται κατεξοχήν μια διαδικασία, η οποία οικοδομείται "εδώ και τώρα" με την ενεργητική ανάμειξη του μαθητή. Ο/Η εκπαιδευτικός έχει το ρόλο του εμψυχωτή. Επομένως, η γνώση γίνεται "προσωπική" και "διαπροσωπική". Σκοπός δεν είναι η αποθήκευση ή η αποστήθιση γνώσεων, ούτε η αλλαγή συμπεριφοράς προς μια κατεύθυνση, αλλά η ανάπτυξη ικανοτήτων και επαρκειών που θα βοηθήσουν τους/τις μαθητές/-τριες να λειτουργούν κριτικά κι ενσυνείδητα. Η γνώση δεν αποτελεί μια περίκλειστη και παγιωμένη αυταξία στην οποία θα πρέπει να υποτάσσεται ο/η μαθητής/-τρια μέσω της διδασκαλίας, αλλά μια δυνατότητα κι ένα απελευθερωτικό άνοιγμα στην ίδια τη ζωή.

Ακολουθεί η κριτική θεώρηση παραδοσιακών διδακτικών προσεγγίσεων (μέθοδος, μορφή, πορεία διδασκαλίας, μοντέλα, τεχνικές, στρατηγικές) (Ματσαγγούρας, 2001).

Το εργαστήριο επικεντρώνεται στην πρακτική και βιωματική εφαρμογή επιλεγμένων συμμετοχικών μορφών διδασκαλίας, καθώς και στρατηγικών και τεχνικών διδασκαλίας. (Akker, et al., 2003).

Η εργαστηριακή εισήγηση χωρίζεται στη μελέτη δυο περιπτώσεων, αξιοποιώντας τη διττή ειδικότητα του εισηγητή (εκπαιδευτικός μουσικής & θρησκευτικών):

Α) Εφαρμόζοντας την τεχνική "Artful Thinking" στο μάθημα της μουσικής.

Β) Εφαρμόζοντας την τεχνική "Artful Thinking" στο μάθημα των θρησκευτικών.

Χρονική διάρκεια: 90 λεπτά.

Αναλυτικότερα:

Α) Η τεχνική "Artful Thinking" στο μάθημα της μουσικής.

Ως μάθημα αναφοράς ορίζεται το κεφάλαιο "Και εγένετο... blues", της Γ΄ Γυμνασίου. Αφού οριστεί το εκπαιδευτικό πλαίσιο (εκπαιδευτικοί στόχοι, μεθοδολογία, κ.α.) διερευνάται ποιες Τέχνες μπορούν να υποβοηθήσουν την εκπαιδευτική διαδικασία και με ποιον τρόπο. Με κατάλληλο εκπαιδευτικό υλικό, σε ομαδοσυνεργατική διάταξη, αλλά και με μουσικοκινητικές δραστηριότητες, οι συμμετέχοντες ανιχνεύουν βιωματικά την μπλουζ μέσω της μουσικής, του θεάτρου, της λογοτεχνίας, του χορού, των εικαστικών και του κινηματογράφου. Χρησιμοποιούνται φύλλα εργασίας (το προτεινόμενο υλικό εμπεριέχεται). Γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα στην κριτική και την δημιουργική εκπαιδευτική χρήση των Τεχνών, ενώ διερευνάται πώς μπορούμε να φέρουμε τους μαθητές μας σε μια βιωματική και ερευνητική επαφή με την Τέχνη, με στόχο απ' τη μια να βοηθηθούν οι εκπαιδευτικοί να δημιουργήσουν πολλαπλές συνδέσεις ανάμεσα στα έργα Τέχνης και τα θέματα της ύλης που διδάσκουν σε μαθήματα γενικής παιδείας, κι απ' την άλλη να βοηθηθούν ώστε να χρησιμοποιούν τη δυναμική της Τέχνης για την ανάπτυξη του τρόπου σκέψης των μαθητών.

Β) Η τεχνική "Artful Thinking" στο μάθημα των θρησκευτικών.

Ως μάθημα αναφοράς ορίζεται η θεματική ενότητα 3 "Πώς ζουν οι χριστιανοί; Η νέα ζωή της Εκκλησίας", της Α΄ Γυμνασίου. Εδώ οι συμμετέχοντες  ενημερώνονται για τον τρόπο ερμηνείας του εικαστικού έργου "Άγγελος ποδηλάτης" του Μπάμπη Πυλαρινού (προτεινόμενο από το πρόγραμμα σπουδών) από τους μαθητές, και για την on line επικοινωνία μαζί του κατά τη διάρκεια του μαθήματος στο σχολείο μέσω εφαρμογής κοινωνικής δικτύωσης (social media). Αναλύονται οι ερμηνευτικοί προβληματισμοί των μαθητών, ανιχνεύονται άλλοι τρόποι προσέγγισης του θέματος μέσω άλλων μορφών Τέχνης, ενώ διερευνάται και ο ρόλος των νέων τεχνολογιών στην εκπαιδευτική διαδικασία.

Το Πρόγραμμα της «Έντεχνης συλλογιστικής» (Artful Thinking Program-ATP)

Η «Διδασκαλία μέσω της Τέχνης» -ή αλλιώς «Έντεχνη συλλογιστική» (Artful Thinking Program-ATP)- είναι ένα Πρόγραμμα που αναπτύχθηκε από το Harvard Project Zero σε συνεργασία με το Traverse City, με σκοπό να εισαχθεί στα Δημόσια Σχολεία του Μίτσιγκαν (TCAPS). Το ΑΤΡ αποτέλεσε μέρος ενός ευρύτερου προγράμματος επιχορήγησης του Υπουργείου Παιδείας των ΗΠΑ με στόχο την ανάπτυξη ενός μοντέλου προσέγγισης για την ένταξη της τέχνης στη διδασκαλία. Ο σκοπός του Προγράμματος της «Έντεχνης Συλλογιστικής» είναι να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να χρησιμοποιούν τα εικαστικά και μουσικά έργα τακτικά και οργανικά ενταγμένα στο Πρόγραμμα Σπουδών με τρόπους που να ενισχύουν τη σκέψη και τη μάθηση. Το ATP έχει σχεδιαστεί για να χρησιμοποιηθεί από τον εκπαιδευτικό της τάξης. Το Πρόγραμμα επιδιώκει να φέρει τους μαθητές σε μια βιωματική και ερευνητική επαφή με την τέχνη. Έχει δύο γενικούς στόχους:

1. Να βοηθήσει τους καθηγητές να δημιουργήσουν πολλαπλές συνδέσεις ανάμεσα στα έργα τέχνης και τα θέματα της ύλης που διδάσκουν, και
2. Να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να χρησιμοποιήσουν τη δυναμική της τέχνης για την ανάπτυξη του τρόπου σκέψης των μαθητών.

Περισσότερα βλ. στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου του Harvard: http://www.pz.harvard.edu/at/overview.cfm 

Σχηματικά, τα 6 μοτίβα του Έντεχνου συλλογισμού είναι τα εξής:

1. Ερώτηση, εξέταση, έρευνα

1. 1. ΒΛΕΠΩ, ΙΣΧΥΡΙΖΟΜΑΙ, ΑΝΑΡΩΤΙΕΜΑΙ - ΔΙΕΡΩΤΩΜΑΙ [I see, I think, I wonder]

1. 2. ΣΚΕΦΤΕΙΤΕ, ΑΜΦΙΒΑΛΛΕΤΕ, ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΤΕ [Think, puzzle, explore]

1. 3. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ [Creative Questions]

2.Παρατήρηση και περιγραφή

2. 1. ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ [elaboration game]

2. 2. Η ΑΡΧΗ, Η ΜΕΣΗ & ΤΟ ΤΕΛΟΣ [beginning, middle, end]

2. 3. ΚΟΙΤΑΖΟΝΤΑΣ: ΔΕΚΑ ΕΠΙ ΔΥΟ [Looking: Ten times Two]

2. 4. ΑΚΟΥΓΟΝΤΑΣ: ΔΕΚΑ ΕΠΙ ΔΥΟ [Listening: Ten times Two]

2. 5. ΧΡΩΜΑΤΑ, ΣΧΗΜΑΤΑ, ΓΡΑΜΜΕΣ [Colors, shapes, lines]

3.Σύγκριση και σύνδεση

3. 1. ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΙΤΛΟΥΣ [Headlines]

3. 2. ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΣ, ΕΠΕΚΤΕΙΝΟΝΤΑΣ, ΠΡΟΚΑΛΩΝΤΑΣ [Connect, Extend, Challenge]

3. 3. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ - ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΗΓΟΡΙΕΣ [Creative comparisons]

4. Εμβάθυνση μέσα από τη διερεύνηση της πολυπλοκότητας

5. Εξέταση από διαφορετικές γωνίες θέασης,

5. 1. ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΑΙ, ΓΝΩΡΙΖΩ, ΦΡΟΝΤΙΖΩ [Perspective, know, care about]

6. Ερμηνεία και αιτιολόγηση

6. 1. «Τι σε κάνει να το λες αυτό;» [What makes you say that?]

6. 2. ΕΚΤΙΜΗΣΗ, ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ, ΔΙΕΡΩΤΗΣΗ [Claim, support, question]

Τα συμπεράσματα από τη διεξαγωγή του εργαστηρίου διαμορφώθηκαν από το σύνολο των συμμετεχόντων, μετά από κριτική θεώρηση, εναλλακτικές προτάσεις και διάλογο, ώστε οι προτεινόμενες μορφές, στρατηγικές και τεχνικές διδασκαλίας να καταστούν ευέλικτες και εφαρμόσιμες στην διδακτική αξιοποίησή τους.

Η προστιθέμενη αξία των ανωτέρω στρατηγικών και τεχνικών διδασκαλίας, αποτελεί αντικείμενο μελέτης σε πληθώρα ερευνητικών εργασιών σε παγκόσμιο επίπεδο, με ιδιαιτέρως θετικά αποτελέσματα· αυτό άλλωστε ήταν και το έναυσμα για την περαιτέρω εφαρμογή στην τάξη. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα στους/στις μαθητές/-τριες να αποκτούν αλλά και να χρησιμοποιούν την πληροφορία, υποστηρίζοντας πολλαπλές διαφορετικές προσεγγίσεις, στα πλαίσια των διδακτικών αρχών της αυτενέργειας, της εποπτείας, της βιωματικότητας, της επικαιρότητας, της συμμετοχικότητας και της εγγύτητας στη ζωή. Τελικά, αποτελούν εργαλεία σκέψης και αντίληψης με τα οποία μαθητές και δάσκαλος - εμψυχωτής αλληλεπιδρούν και συνοικοδομούν τη γνώση.

Με την ως τώρα, κατά περίπτωση διδακτική εμπειρία εφαρμογής, φαίνεται ότι οι μαθητές απολαμβάνουν τη διαδικασία, προβάλλουν θετικά συναισθήματα, κατανοούν καλύτερα το διδακτικό αντικείμενο κι εκφράζουν την άποψη γενίκευσης κι επέκτασης και σε άλλα μαθήματα. 

Βιβλιογραφικές αναφορές:

1. J.Akker , W.Kuiper & U.Hameyer, Curriculum Landscapes and Trends. Dordrecht/Boston/London, Kluwer Academic Publischers, 2003.
2. H.Altrichter, P.Poch, & B.Somech, Οι εκπαιδευτικοί ερευνούν το έργο τους. Μια εισαγωγή στις μεθόδους της έρευνας δράσης, Μ. Δεληγιάννη, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001.
3. L.Diefenbacher, "The power of music", Montessori Life 11 (1999), σ. 32-33
4. S.Grundy,  Αναλυτικό Πρόγραμμα: Προϊόν ή Πράξις, Ε. Γεωργιάδη, Σαββάλας, Αθήνα,1987
5. A. C.McClung, "Extramusical skills in the music classroom", Music Educators Journal 86 (2000), σ. 27-39.
6. A.Ornstein, E.Pajak & S.Ornstein, Contemporary Issues in Curricula, Pearson, 2003
7. Μ.Δημητρακοπούλου, Μ.Τζένου , Π.Ανδρούτσος, Μουσική Γ΄ Γυμνασίου,  ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2010.
8. Η.Ματσαγγούρας,  Στρατηγικές διδασκαλίας, Η κριτική σκέψη στη διδακτική πράξη, Gutenberg, Αθήνα, 2001.
9. Κ.Μόσχος, Μ.Κανδυλάκη, Μ.Τόμπλερ, Ανθολόγιο Μουσικών Κειμένων Α΄, Β΄, Γ΄Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2007.
10. Ελ.Περακάκη, Σχεδιάζοντας το σχολικό μάθημα μουσικής, Fagotto, Αθήνα, 2008
11. Λ.Στάμου, "Σημαντικά ερευνητικά ευρήματα για τη μουσική ανάπτυξη κατά τη βρεφική και παιδική ηλικία", Λ. Καρτασίδου, Λ.Σ. (επιμ.), Μουσική Παιδαγωγική, Μουσική Εκπαίδευση στην Ειδική Αγωγή, Μουσικοθεραπεία: Σύγχρονες τάσεις και προοπτικές,  Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 2006
12. Γ.Χατζηγεωργίου, Γνώθι το Curriculum, Ατραπός, Αθήνα, 2003

Διαδικτυακές αναφορές:

1. http://pzweb.harvard.edu/vt/VisibleThinking_html_files/VisibleThinking1.html
2. http://www.pz.harvard.edu/at/atp_palette.cfm
3. http://www.pz.harvard.edu/at/overview.cfm
4. https://www.edutopia.org/blogs/tag/arts-integration
5. http://pzartfulthinking.org/wp-content/uploads/2014/09/ArtfulThinkingFinalReport-1.pdf
6. http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C114/612/3975,17786/
7. http://iep.edu.gr/el/thriskeftika-odigoi-ekpaideftikoy
8. https://makingmusicfun.net. (2012).
9. http://www.musicaneo.com (2008).
10. http://pilarinos.gr/el/nea/
11. https://www.facebook.com/
12. Alkinoos Iwannidis - O Proskinitis
13. Όνειρο ήτανε - Αλκίνοος Ιωαννίδης

Εκπαιδευτικός Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης ΠΕ79.01 [Μουσικής Επιστήμης] (πρώην ΠΕ16.01) & ΠΕ01 [Θεολόγοι]. Έτος διορισμού: 1994. Σχολείο: 2ο Γυμνάσιο Λαμίας.