Στο εργαστήριο αυτό παρουσιάστηκε μια καλή εκπαιδευτική πρακτική από επιμόρφωση εκπαιδευτικών με θέμα: “Η ανάπτυξη στοχαστικών ικανοτήτων στην εκπαίδευση μέσω της τέχνης”. Πιο συγκεκριμένα παρουσιάστηκε μία επιμορφωτική δράση που υλοποιήθηκε με εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Στη δράση αυτή, που είχε θέμα τη σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, αξιοποιήθηκαν έργα τέχνης με στόχο την καλλιέργεια των στοχαστικών ικανοτήτων της δημιουργικής και κριτικής σκέψης και της φαντασιακής ικανότητας. Τα έργα τέχνης που αξιοποιήθηκαν είναι ένα λογοτεχνικό κείμενο και ένας πίνακας ζωγραφικής. Η ανάλυσή τους έγινε με τη μέθοδο “Artful Thinking” του David Perkins (1994). Η μέθοδος αυτή έχει στόχο να εξοικειώσει τους εκπαιδευτικούς με τη  χρήση έργων τέχνης, ώστε μέσα από την οργάνωση κατάλληλων δραστηριοτήτων στις τάξεις τους, να υπηρετούνται όχι μόνο οι μαθησιακοί στόχοι, αλλά και να καλλιεργούνται οι στοχαστικές ικανότητες των μαθητών. Ο στόχος του εργαστηρίου ήταν οι συμμετέχοντες να αποτιμήσουν θετικά τη συμβολή της τέχνης στην καλλιέργεια της κριτικής και δημιουργικής σκέψης, καθώς και της φαντασιακής ικανότητας, μέσω της εξεργασίας έργων τέχνης, προκειμένου να υλοποιήσουν αντίστοιχες εφαρμογές στις τάξεις τους.

Ο σκοπός του εργαστηρίου είναι οι συμμετέχοντες να αποτιμήσουν θετικά τη συμβολή της τέχνης στην καλλιέργεια της κριτικής και δημιουργικής σκέψης, καθώς και της φαντασιακής ικανότητας, μέσω της εξεργασίας έργων τέχνης, προκειμένου να υλοποιήσουν αντίστοιχες εφαρμογές στις τάξεις τους.

Επιμέρους στόχοι

Σε επίπεδο γνώσεων:

• Οι εκπαιδευόμενοι να κατονομάζουν τις στοχαστικές ικανότητες και να περιγράφουν τα βασικά σημεία των ορισμών τους.
• Οι εκπαιδευόμενοι να γνωρίζουν τη μέθοδο "Artful Thinking” για την προσέγγιση έργων τέχνης.

Σε επίπεδο δεξιοτήτων:

• Οι εκπαιδευόμενοι να εφαρμόζουν τη μέθοδο "Artful Thinking” με στόχο την καλλιέργεια στοχαστικών δεξιοτήτων των μαθητών τους.

Σε επίπεδο στάσεων:

• Οι εκπαιδευόμενοι να αναγνωρίζουν τη σημασία της καλλιέργειας των στοχαστικών δεξιοτήτων των μαθητών.
• Οι εκπαιδευόμενοι να υποστηρίζουν την ένταξη της τέχνης στην εκπαιδευτική διαδικασία.

• Η/Υ & προτζέκτορας
• πίνακας
• χρώματα
• χαρτί τοίχου
• καθίσματα σε κυκλική διάταξη.

Το θέμα του εργαστηρίου είναι: Η συμβολή της τέχνης στην ανάπτυξη στοχαστικών ικανοτήτων στην εκπαίδευση.

Η σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον κρίνεται ως αντιφατική, επειδή οι άνθρωποι, αν και αναγνωρίζουν τη σημασία του για τη ζωή τους, ταυτόχρονα δεν το προστατεύουν από τις συνεχείς καταστροφές, καταστροφές που θέτουν σε κίνδυνο ακόμα και τη συνέχεια ύπαρξης του πλανήτη.  

Η προσέγγιση του θέματος στο εργαστήριο έγινε μέσω της επεξεργασίας έργων τέχνης, με την πεποίθηση ότι η αξιοποίηση των τεχνών μπορεί να συμβάλλει θετικά όχι μόνο στη συνειδητοποίηση του προβλήματος και στην αλλαγή της στάσης μας, αλλά και στο “φανέρωμα” εναλλακτικών λύσεων για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Αυτό μπορεί να συμβεί επειδή η τέχνη μπορεί να απελευθερώσει τη φαντασία, να ανοίξει νέους ορίζοντες, να αποκαλύψει άλλες εναλλακτικές δημιουργικές προτάσεις και ταυτόχρονα σταθεί κριτικά σε αυτές (Καλογρίδη, 2013).

Αν θέλουμε να προσεγγίσουμε με καινούριο τρόπο ένα πρόβλημα, παραδείγματος χάρη την περιβαλλοντική καταστροφή, πρόβλημα που αφορά  συνολικά τον πολιτισμό μας, πρέπει η συνείδησή μας να συνδεθεί με τη φαντασία ώστε να επεξεργαστούμε αποτελεσματικές εναλλακτικές προτάσεις και να μπορέσουμε να οραματιστούμε πώς τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά αν αλλάζαμε τη σχέση μας με το περιβάλλον. Η φαντασία, υποστηρίζει η Arendt (1961), ανοίγει ένα χώρο ελευθερίας για να επιλέξουμε με βάση την πιθανότητα, να νιώσουμε εγκαινιαστές και παράγοντες αλλαγής, να συνυπάρχουμε με τους άλλους, αλλά να έχουμε τη δύναμη να κάνουμε τις δικές μας επιλογές.

Η Warnock (1978) τονίζει τη σημασία να σκεφτούμε κριτικά πάνω στις εμπειρίες μας, να δώσουμε ζωή με τη φαντασία σε αυτές που κρίνουμε σημαντικές και να σκεφτούμε ότι μπορούμε να βιώσουμε πάντοτε περισσότερα σε σχέση με αυτά που βιώνουμε και με αυτά που μπορούμε να προβλέψουμε.

Στο σημείο αυτό συνδέεται η φαντασιακή ικανότητα με την κριτική σκέψη. Σύμφωνα με την Greene (2000) οι συνθήκες ενός διδακτικού χρόνου που προκαλούν την κριτική σκέψη είναι εκείνες που οι δάσκαλοι και οι μαθητές, διερευνώντας ένα πρόβλημα, διεξάγουν ένα είδος συνεργατικής αναζήτησης, ο καθένας από τη δική του βιωματική σχέση. Στη διαδικασία αυτής της αναζήτησης μπορούν να “οραματιστούν” εναλλακτικούς τρόπους επίλυσης του προβλήματος και να διαμορφώσουν νέες επιλογές. Επιπλέον, στη μάθηση πρέπει να υπάρξουν κριτικά ερωτήματα. Πρέπει να υπάρξει ένα γιατί και επιπλέον προκειμένου να εξετάσουμε αυτό το γιατί πρέπει να έχουμε την ικανότητα να φανταζόμαστε αυτό που δεν υπάρχει ακόμα (Greene, 2000).

Το εργαστήριο έχει βιωματικό χαρακτήρα και η διαδικασία υλοποίησης, που ακολουθήθηκε με διαδοχικά βήματα είναι:

1^ο βήμα:  Γνωριμία της ομάδας.

2^ο βήμα: Συνοπτική παρουσίαση του θεωρητικού πλαισίου του εργαστηρίου. Μετά την παρουσίαση του θέματος και των στόχων του εργαστηρίου παρουσιάστηκαν συνοπτικά οι ορισμοί  των στοχαστικών δεξιοτήτων και ειδικότερα της κριτικής και δημιουργικής σκέψης και της φαντασιακής ικανότητας. Για τη φαντασιακή ικανότητα αξιοποιήθηκε ο ορισμός και η προσέγγιση της Μ. Greene (2000) από το βιβλίο της: Releasing Imagination. Essays on Education, the Arts, and Social Change. Για τον κριτικό στοχασμό το κείμενο του Α. Κόκκου (2009): «Κριτικός στοχασμός: Ένα κρίσιμο ζήτημα». Για τη δημιουργική σκέψη το άρθρο των Fishkin & Johnson (1998): «Who is creative? Identifying Children’s Creative Abilities».

Στη συνέχεια παρουσιάστηκαν τα έργα τέχνης που επεξεργάστηκε  βιωματικά η ομάδα των  συμμετεχόντων, η μέθοδος, καθώς και τα ερωτήματα για επεξεργασία:

• Ποια νομίζετε ότι είναι η σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον; Γιατί;
• Ποια νομίζετε ότι θα έπρεπε να είναι η σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον; Γιατί;
• Μπορεί η ανάπτυξη της κριτικής & της δημιουργικής σκέψης, καθώς και της φαντασιακής ικανότητας - μέσω της τέχνης- να αλλάξει αυτή τη σχέση και πώς;

3^ο βήμα: Επεξεργασία λογοτεχνικού κειμένου. Οι εκπαιδευόμενοι -σε ομάδες- επεξεργάστηκαν κριτικά ένα λογοτεχνικό κείμενο, στο οποίο κλήθηκαν να αναδείξουν τα σημεία που η φαντασία του συγγραφέα συμβάλλει στο να δούμε με ένα νέο τρόπο τη σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον.

4^ο βήμα: Επεξεργασία εικαστικού έργου με τη μέθοδο των τεσσάρων φάσεων του David Perkins (1994), όπως προτείνεται στο βιβλίο του: The Intelligent Eye. Learning to think by Looking at Art. Σε κάθε φάση τίθενται συγκεκριμένα ερωτήματα, που έχουν στόχο την παρατήρηση σε βάθος ενός έργου τέχνης, με στόχο την πρόκληση της κριτικής και δημιουργικής σκέψης και της φαντασιακής ικανότητας. Το εικαστικό έργο είναι Ο μοναχικός άνθρωπος της πόλης του Herbert Bayer.

Οι τέσσερις φάσεις είναι:

• Πρώτη, απλή παρατήρηση του έργου τέχνης.
• Ανοικτή και περιπετειώδης παρατήρηση του έργου τέχνης.
• Λεπτομερής και σε βάθος παρατήρηση του έργου τέχνης.
• Ολιστική παρατήρηση του έργου τέχνης και αναστοχασμός στην όλη διεργασία με στόχο την αξιοποίηση όλων των πληροφοριών, στις οποίες η ομάδα αναφέρθηκε στις προηγούμενες φάσεις,  με στόχο την ανάπτυξη των στοχαστικών ικανοτήτων.

5^ο βήμα: Αναστοχασμός στο περιεχόμενο του εργαστηρίου και αποτίμηση των στόχων, που τέθηκαν στα τρία επίπεδα.

Στο εργαστήριο συμμετείχαν 15 άτομα, κυρίως εκπαιδευτικοί Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.Οι συμμετέχοντες έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για τη μέθοδο Εκπαίδευση μέσα από την Τέχνη του David Perkins (1994). Τους άρεσε ιδιαίτερα η επιλογή του έργου εικαστικού έργου τέχνης (Ο μοναχικός άνθρωπος της πόλης του Herbert Bayer). Τηρήθηκαν όλα τα στάδια ανάλυσης του έργου τέχνης και παράλληλα άκουγαν και τις απόψεις των εκπαιδευτικών από την αρχική επεξεργασία. Στο τέλος, εκφράστηκαν πολύ θετικά για την όλη διαδικασία σε κείμενα αποτίμησης του εργαστηρίου που έγραψαν.

1. H.Arendt,  Between Past and Future: Six exercises in political thought, Viking, New York, 1961
2. U.Beck, Κοινωνία της διακινδύνευσης -Καθ' οδόν προς μια άλλη νεωτερικότητα,  Η. Οικονόμου, Πεδίο, Αθήνα, 2015
3. J. Dewey, Art as Experience, The  Penguin Group, USA, 1934/1980
4. M. Greene, Releasing Imagination. Essays on Education, the Arts, and Social Change. Jossey- Bass, San Francisco, 2000
5. A. S.Fishkin & A. S. Johnson, " Who is creative? Identifying Children’s  Creative Abilities".,Roeper Review  21 (1), 40-16, 1998
6. P.Freire, Cultural Action for Freedom, Harvard Educational Review Press, Cambridge MA, 1970
7. P.Freire, & I.Shor,  Aπελευθερωτική παιδαγωγική: Διάλογοι για τη μετασχηματιστική εκπαίδευση, Mεταίχμιο, Αθήνα, 2011
8. Σ.Καλογρίδη, "Τα παιδιά μιλούν για την κρίση μέσα από την τέχνη", Εισήγηση στο 1^ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Πανελλήνιας Ένωσης Σχολικών Συμβούλων, στα πρακτικά της ΠΕΣΣ, 2014.
9. A.Κόκκος, "Κριτικός στοχασμός: Ένα κρίσιμο ζήτημα". Στο: Δ. Βεργίδης & Α. Κόκκος (επιμ.) Εκπαίδευση Ενηλίκων: διεθνείς προσεγγίσεις και ελληνικές διαδρομές, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009, σ. 65-93
10. Α. Kόκκος & Συν, Εκπαίδευση μέσα από τις τέχνες. Αθήνα: Μεταίχμιο, 2011
11. Γ.Μέγα, "Η αξιοποίηση της αισθητικής εμπειρίας στην εκπαίδευση", Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης. Βασικό Επιμορφωτικό Υλικό. τ. Α΄ Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα, 2011, σ. 49-70
12. Ν.Μουζέλης, "Ο αβέβαιος Κόσμος που έρχεται". Εφημ. Το Βήμα, 15/01/2017.
13. D.Perkins, The Intelligent Eye. Harvard Graduate School of Education, 1994 
14. I. Shor, Critical Teaching and Everyday Life. Chicago University of Chicago Press, 1987

Η Σοφία Καλογρίδη σπούδασε αρχικά Πολιτικές Επιστήμες στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και στη συνέχεια Παιδαγωγικά, εκπονώντας διδακτορική διατριβή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, στο πεδίο των Επιστημών της Αγωγής. Εργάστηκε ως Εκπαιδευτικός ΠΕ από το 1985 σε δημοτικά σχολεία του Ν. Αττικής. Από το 2003 είναι Σχολική Σύμβουλος στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Σήμερα είναι Σχολική Σύμβουλος στην 7^η Εκπαιδευτική Περιφέρεια ΠΕ Αττικής. Έχει αναπτύξει πλούσιο επιμορφωτικό έργο σε Περιφερειακά Επιμορφωτικά Κέντρα (ΠΕΚ), όπου εκλέχθηκε δύο φορές αιρετό μέλος των διοικήσεων. Σήμερα είναι Υποδιευθύντρια στο 1^ο Περιφερειακό Επιμορφωτικό Κέντρο Αθήνας. Το 2011-2013 εργάστηκε ως συντονίστρια των επιμορφωτών – επιμορφωτών των εκπαιδευτικών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και εμπειρογνώμονας εκπαιδευτικής πρακτικής και εφαρμογών για την παραγωγή επιμορφωτικού υλικού στο Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης, που υλοποιήθηκε από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Από το 2004 εργάζεται παράλληλα ως Καθηγήτρια – Σύμβουλος στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, στο πεδίο της Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα επικεντρώνονται σε θέματα σχετικά με την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, τη μάθηση (ανηλίκων και ενηλίκων), τις καινοτόμους μεθόδους και τεχνικές διδασκαλίας. Έχει πάρει μέρος σε αρκετά συνέδρια και έχει δημοσιεύσει μελέτες και άρθρα σε εκπαιδευτικά βιβλία και περιοδικά.