Θα παρουσιάσουμε το πώς η ακρόαση ενός μουσικού έργου μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργική έκφραση. Το επίκεντρο της παρουσίασης είναι το μάθημα της μουσικής στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, ωστόσο ο τρόπος εργασίας μπορεί να φανεί χρήσιμος και σε εκπαιδευτικούς που διδάσκουν μαθητές σε άλλες ηλικίες και σε εκπαιδευτικούς άλλων ειδικοτήτων που ασχολούνται με τις τέχνες.

Θα ακούσουμε αποσπάσματα από τις "Τέσσερις Εποχές” του Αντόνιο Βιβάλντι και θα γνωρίσουμε τις εικόνες που περιγράφει ο Βιβάλντι με τη μουσική του, μέσα από τα ποιήματα που έγραψε ο ίδιος και μέσα από Χάρτες Ακρόασης, που περιγράφουν τη δομή της μουσικής και τη διαδοχή των εικόνων. Κατόπιν θα παρουσιάσουμε πώς οι μαθητές μπορούν με αφορμή το μουσικό έργο που άκουσαν να δημιουργήσουν δική τους μουσική, δικές τους εικόνες (εικαστικά) και να αποδώσουν με κίνηση τις εντυπώσεις τους.

Η προσέγγιση αυτή στηρίζεται σε απόψεις μουσικοπαιδαγωγών όπως οι Campbell & Scott-Kassner που αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι  η ενεργητική συμμετοχή των παιδιών είναι απαραίτητη, ώστε το μουσικό κομμάτι που προσεγγίζεται να αποκτήσει νόημα γι’ αυτά και παράλληλα να ενισχυθεί η προσωπική τους βιωματική σχέση με τη μουσική. Οι προτάσεις που κάνουμε βασίζονται στην άποψη ότι όταν τα παιδιά χρησιμοποιούν στρατηγικές με τις οποίες τα ίδια λύνουν προβλήματα, κατασκευάζουν νοητικά σχήματα τα οποία είναι βαθύτερα και καλύτερα σχηματισμένα απ’ ό,τι σε προσεγγίσεις που διευθύνονται πλήρως από τον εκπαιδευτικό. Τέτοιου είδους στρατηγικές προσκαλούν τα παιδιά στη μουσική δίνοντάς τους την ευκαιρία να χρησιμοποιήσουν έναν ή περισσότερους τρόπους για να εκφράσουν ό,τι παρατηρούν να συμβαίνει στη μουσική. Τρόποι για μια τέτοια προσέγγιση μπορούν να είναι:

• η λεκτική έκφραση (συζήτηση, δημιουργία κειμένων, ποιημάτων, διαλόγων, ιστοριών),
• η οπτική/απεικονιστική έκφραση (ζωγραφική, δημιουργία παρτιτούρας, μουσικά παζλ), 
• η κιναισθητική έκφραση (ελεύθερη κίνηση που περιγράφει τη μουσική, δημιουργία χορογραφίας που απεικονίζει δομές της μουσικής),
• μια νέα μουσική εμπειρία (σύνθεση που μπορεί να πραγματοποιηθεί πριν ή μετά την ακρόαση). 

Σκοπός του εργαστηρίου είναι η ανάδειξη των δημιουργικών δυνατοτήτων των παιδιών με αφορμή την ακρόαση μουσικής. Συγκεκριμένα, το πώς ο εκπαιδευτικός θα συστήσει στα παιδιά ένα μουσικό κομμάτι και θα τα οδηγήσει ν’ ανταποκριθούν σ’ αυτό δημιουργώντας δικές τους μορφές έκφρασης. Επικεντρώνεται στη διδασκαλία μουσικής στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, ωστόσο ο τρόπος εργασίας μπορεί να φανεί χρήσιμος και σε εκπαιδευτικούς που διδάσκουν μαθητές άλλων ηλικιών.

Η διδακτική αυτή πρόταση αξιοποιεί αποσπάσματα από τις "Τέσσερις Εποχές” του Αντόνιο Βιβάλντι. Παρουσιάζει τα βασικά στοιχεία τους και ενθαρρύνει τους συμμετέχοντες στην έκφραση όσων παρατηρούν να συμβαίνουν στη μουσική με ποικίλους τρόπους, όπως:

• η λεκτική έκφραση (συζήτηση, δημιουργία κειμένων, ποιημάτων, διαλόγων, ιστοριών),
• η οπτική/απεικονιστική έκφραση (ζωγραφική, δημιουργία παρτιτούρας, μουσικά παζλ),
• η κιναισθητική έκφραση (ελεύθερη κίνηση που περιγράφει τη μουσική, δημιουργία χορογραφίας που απεικονίζει δομές της μουσικής),
• μια νέα μουσική εμπειρία (σύνθεση που μπορεί να πραγματοποιηθεί πριν ή μετά την ακρόαση).

Στην παρουσίαση αυτή ασχοληθήκαμε με τις τρεις πρώτες. Μέσα από τη δημιουργική έκφραση σύμφωνα με την P. S. Campbell τα παιδιά κατασκευάζουν βαθύτερα νοητικά σχήματα και το μουσικό έργο αποκτά νόημα γι’ αυτά. Σύμφωνα με τον David Elliot η μουσική πράξη τοποθετεί τον μαθητή-ακροατή μέσα στα μουσικά έργα και τις μουσικές πρακτικές τις οποίες προσπαθεί να γνωρίσει. Μέσα από τη δημιουργική έκφραση μπορούν να υλοποιηθούν όλοι οι στόχοι του προγράμματος μουσικής, γιατί αξιοποιούνται όλες οι ικανότητες των μαθητών, οι δράσεις είναι ομαδικές και συνεργατικές, και θίγονται ζητήματα που αφορούν σε πολλές επιμέρους μουσικές έννοιες (φόρμα, μελωδία, ρυθμός συνήχηση).   

Ως εποπτικά μέσα χρησιμοποιήθηκαν Χάρτες Ακρόασης που παρουσιάζουν τη δομή του κάθε μέρους των "Τεσσάρων Εποχών" και τις εικόνες που περιγράφει ο Βιβάλντι. Χρειάζεται ένα ηχοσύστημα για την αναπαραγωγή της μουσικής. Για την απόδοση της μουσικής με κίνηση χρειάζεται κάποιος χώρος και για τη δημιουργία μουσικής κάποια απλά μουσικά όργανα και ηχογόνες πηγές.

Στην αρχή έγινε μια σύντομη παρουσίαση της βιογραφίας του Αντόνιο Βιβάλντι κι επισημάνθηκε ο κεντρικός ρόλος που είχε ο ίδιος και η γενέτειρά του, η Βενετία,  κατά την εποχή Μπαρόκ. Στη συνέχεια παρουσιάστηκαν ένα προς ένα τα μέρη των "Τεσσάρων Εποχών". Το καθένα "αφηγείται| τη δική του ιστορία και περιγράφει τις δικές του εικόνες. Οι εναλλαγές εικόνων και συναισθημάτων δίνουν πολυάριθμες αφορμές για διδασκαλία. Η πρώτη ακρόαση γίνεται με τη βοήθεια Χαρτών Ακρόασης που παρουσιάζουν τα θέματα που περιέγραψε ο συνθέτης με τη σειρά που εμφανίζουνται. Προτάθηκε μετά την ακρόαση να εκφραστούν οι μαθητές πρώτα μέσω της κίνησης, ώστε να βιώσουν σωματικά τις εναλλαγές στα συναισθήματα και στις εικόνες. Εάν υπάρχει χρόνος και διάθεση μπορούν να προχωρήσουν τα παιδιά σε μια απεικόνιση του θέματος της μουσικής είτε ακολουθώντας τις εικόνες του συνθέτη, είτε πιο ελεύθερα. Στον τομέα της εικαστικής έκφρασης, ιδανικό θα είναι να γίνει συνεργασία με τον/την καθηγήτρια εικαστικών του σχολείου. Αφού έχουν ακούσει αρκετές φορές κι έχουν βιώσει με διάφορους τρόπους το θέμα του έργου και τις εικόνες, μπορούν τα παιδιά να προχωρήσουν στη δημιουργία δικής τους μουσικής. Σε κάποια μέρη των Τεσσάρων Εποχών μπορούμε να επικεντρώσουμε στη δημιουργία μουσικής για εικόνες με διαφορετικά χαρακτηριστικά (π.χ. κελάηδημα πουλιών, ποταμάκι, καταιγίδα στο 1ο μέρος της Άνοιξης). Σε άλλη περίπτωση μπορούμε να δοκιμάσουμε εναλλαγές ταχύτητας (πχ Largo-Presto στο 2ο μέρος του Καλοκαιριού). Σε άλλες περιπτώσεις να ασχοληθούμε με τη φόρμα (πχ να φτιάξουμε έναν χορό σε φόρμα ρόντο όπως στο τρίτο μέρος της Άνοιξης). Ενώ πρόκειται για ένα μουσικό έργο, στην πραγματικότητα οι "Τέσσερις Εποχές" είναι ένας ολόκληρος κόσμος. Ο συνθέτης χρησιμοποίησε με τόση φαντασία την περιγραφή της φύσης, ώστε σε κάθε μέρος να μπορεί ο εκπαιδευτικός και ο μαθητής να ανακαλύψει διαφορετικά στοιχεία της μουσικής που καλύπτουν όλο το φάσμα των στόχων μιας σχολικής χρονιάς. Το επίκεντρο της διδακτικής πρότασης είναι η δημιουργική ανταπόκριση του μαθητή στη μουσική. Όχι απλά η απαρίθμηση πληροφοριών και γνώσεων, αλλά η αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων από τα ίδια τα παιδιά για να εκφράσουν αυτό που ακούνε ότι συμβαίνει στη μουσική.      

Το εργαστήριο είχε τη μορφή παρουσίασης. Παρουσιάστηκαν και τα δώδεκα μέρη των "Τεσσάρων Εποχών", γιατί το καθένα έχει τον δικό του χαρακτήρα και μπορεί να οδηγήσει σε ποικίλες δράσεις και προσεγγίσεις. Παρουσιάστηκαν επίσης δουλειές μαθητών στα εικαστικά και στη μουσική με αφορμή την ακρόαση.  Σε όλη τη διάρκεια της παρουσίασης έγινε συζήτηση με τους συμμετέχοντες, οι οποίοι εξέφρασαν απορίες, έκαναν προτάσεις και σχόλια και γενικότερα έδειξαν ενδιαφέρον για την διδακτική αυτή προσέγγιση. 

1. P. S.Campbell, C.Scott-Kassner, Music in Childhood, Thomson-Schirmer, USA, 2006
2. David J.Elliott, Music matters. A new philosophy in Music Education, Oxford University Press, NY, 1995
3. Χρυσή Παρπαρά, Οι Τέσσερις Εποχές του Βιβάλντι. Χάρτες Ακρόασης και Προτάσεις Διδασκαλίας, Θεσσαλονίκη, 2018

Η Χρυσή Παρπαρά είναι απόφοιτη του Τμήματος Μουσικών Σπουδών ΑΠΘ, έχει ΜΑ στην Εκπαίδευση από το Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Είναι διπλωματούχος πιάνου και πτυχιούχος αρμονίας και βυζαντινής μουσικής.